Piše: Vladimir Veljković
Jugoslavija je dva puta stvarana i dva puta razarana. Njeno drugo rušenje, tokom poslednje decenije 20. veka, čini se definitivnim. I pošto njen početak i kraj sada u potpunosti pripadaju prošlom vremenu, posao za istoričare Jugoslavije tek počinje. Možemo stoga konstatovati da se nijedan od naroda koji su ulazili u sastav nekadašnje južnoslovenske države nije uzdigao tako visoko na modernoj pozornici svetske istorije kao za vreme njenog trajanja. Obe su Jugoslavije bile prepoznatljive kao samostalni faktori međunarodne politike. Prva Jugoslavija je u periodu od 1918. do 1941. bila država evropskog formata, a druga je od 1945. do 1990. godine postala uvažena i na svetskom nivou. Danas su sve države nastale cepanjem od Jugoslavije politički potpuno beznačajne. Srbija je podvedena pod pojam regiona „Zapadni Balkan“ zajedno sa grupom zemalja koje takođe nisu članice EU: Albanijom, Makedonijom, Crnom Gorom i Bosnom i Hercegovinom. Za većinu zapadnih zemalja tu spada i Kosovo. Realni značaj Srbije, dakle, ne oseća se ni u okviru Evrope ali ni Balkana, njena je mera osetno manja. I pored toga, ruženje Jugoslavije ne prestaje. Prisutno je u Srbiji, baš kao i u drugim patuljastim državama naslednicama.
Negiranje Jugoslavije često srećemo u široj javnosti, ali i u redovima svojevremeno vrlo aktivne a sada penzionisane političke elite. Borisav Jović, nekadašnji visoki funkcioner SR Srbije i SFRJ, i jedan od osnivača SPS-a, u svojoj knjizi Kako su Srbi izgubili vek ovako piše: „Pokazalo se, pre svega, da je stvaranje zajedničke države sa Hrvatima i Slovencima 1918. godine bila velika greška.“ Jović je na više mesta ponovio slične ocene, dodajući da je umesto zajedničke države sa Slovencima i Hrvatima trebalo stvoriti manju državu, neku vrstu proširene Srbije, koja bi obuhvatala samo srpske etničke oblasti – shodno, kako kaže, savezničkim ponudama Kraljevini Srbiji iz 1915. godine na londonskim pregovorima za vreme trajanja Prvog svetskog rata. Potpuno se, međutim, prelazi preko činjenice da srpska vlada nije bila uključena u tajne pregovore u Londonu. I da su oni zapravo vođeni sa Italijom, oko njenog stupanja u rat na strani saveznika.
Umesto da položi račune za dela i nedela svoje političke generacije, Jović je političku odgovornost za ceo, navodno izgubljeni, 20. vek prebacio na tvorce Jugoslavije. I u takvom mišljenju nije usamljen. Besmisleno je navoditi još primera, ima ih podosta.
Nalazimo se u situaciji da je na stub srama nepravedno postavljeno jedno od možda najuspešnijih pokolenja srpskih političara, diplomata, vojnika i intelektualaca. Raniju generaciju pobednika u velikoj igri sa stranim silama – koja je svoje protivnike vojnički porazila a saveznike nadmudrila – neznalački osuđuje sadašnja generacija totalnih političkih, ratnih i moralnih gubitnika. Raspad SFRJ krajem prošlog veka i neuspešna borba za teritorije na kojima žive Srbi, nepovratno je kod dela naših savremenika suzila istorijski i politički horizont, dovodeći ih do nemogućnosti da shvate široke političke vizije svojih prethodnika. Pitanje na koje u današnjem kontekstu valja odgovoriti glasi: zašto su kreatori srpske politike, vlada Kraljevine Srbije na čelu sa Nikolom Pašićem i prestolonaslednik Aleksandar Karađorević, stvorili državu Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), a ne veliku Srbiju, kako su predlagali saveznici?
Ponude Srbiji da sebi prisvoji severozapadnu Makedoniju, Bosnu i Hercegovinu, severnu Albaniju i Dalmaciju, datiraju još od avgusta 1914. godine i to pre svega od strane ruske diplomatije. Rusija je svoje interese predstavljala kao borbu za konačno rešenje slovenskog pitanja u Evropi, želeći pobedu nad nadirućim germanstvom. Dok je na Balkanu nameravala da pod svojim patronatom obnovi balkanski savez iz 1912. godine i spreči Bugarsku da se uključi u rat na strani centralnih sila – tako što bi Srbija ustupila Bugarima jugoistočnu Makedoniju. Ovakvi bi planovi Srbiju stavili u zavisan položaj od ruske imperije. Ali bi, isto tako, podrazumevali i opstanak Austro-Ugarske, pošto bi Srbija sa tom državom morala da na kraju rata zaključi međunarodnopravni sporazum o ustupanju pomenutih teritorija (Dalmacije i BiH). U Srbiji su potpuno drugačije gledali na karakter započetkog rata: on nije smeo biti još jedna prilika za igru moći i uticaja velikih sila, bar što se tiče Balkana.
Za razliku od srpskih političara na vlasti s kraja 20. veka, koji nisu razumeli u kakvom se istorijskom trenutku nalaze – čuveno rušenje Berlinskog zida, raspad Istočnog bloka i pobeda liberalne demokratije u bivšim socijalističkim zemljama – Nikola Pašić je imao jasnu predstavu o svom vremenu. Pašić je smatrao da rat koji je započeo 1914. godine predstavlja kraj jedne istorijske epohe u kojoj su stare imperijalne evropske elite zanemarivale pravo naroda na samostalnost, a da je sa početkom rata nastupilo „razračunavanje naroda“ sa starim međunarodnim poretkom ali i međusobno. (I zaista, na kraju rata stvoreno je više nacionalnih država na prostoru srednje i severne Evrope, dok su se tri imperije raspale.) Istoričar Milorad Ekmečić piše da je u Srbiji u vreme Prvog svetskog rata preovladalo mišljenje da se mora formulisati „trajno stremljenje srpske nacionalne istorije na Balkanu“ a ne bilo kakav ograničen cilj rata. I pošto na Balkanu nije bilo trajnih i stabilnih država, trebalo je stvoriti nešto što će „prevazići balkansku istoriju“. Ali prevazilaženje balkanske istorije nije bilo nimalo lako, jer, kako dalje Ekmečić navodi: „Svako trajno rješenje pretpostavljalo je odsustvo velikih sila, i Rusije s njima zajedno, kao faktora arbitraže sa Balkana, a to dvoje je u razvoju stvari moralo doći u otvoren sukob.“ Vidimo da je prvi korak za srpsku vladu u izgradnji nezavisnosti malih naroda na Balkanu bilo definisanje sopstvenih ratnih ciljeva, a ne nagodba sa velikim silama, pa bile one i savezničke. Ti su ciljevi morali biti trajni, odnosno morali su proizilaziti iz modernog načela o pravu naroda-nacija na samostalnost – a ne iz imperijalnih interesa, kao decenijama (ili vekovima) pre toga.
Ratni ciljevi Kraljevine Srbije zvanično su definisani Niškom deklaracijom iz 1914. godine da bi kasnije bili potvrđeni i u Krfskoj deklaraciji iz 1917, koja je potpisana između srpske vlade i Jugoslovenskog odbora (sastavljen na Pašićevu inicijativu od južnoslovenskih političara emigranata). U tom smislu, srpski ratni cilj da se stvori država zajedno sa Slovencima i Hrvatima, doveo je na kraju ne samo do eliminisanja uticaja Austro-Ugarske imperije sa Balkana – kao što je balkanskim ratom iz 1912. godine potisnuta Otomanska imperija – nego je taj cilj izazvao njen potpuni raspad na nekoliko nacionalnih i demokratskih država. Srbija je tako definisala političke ciljeve koji su posredno odgovarali i drugim narodima Habzburške imperije: Mađarima, Rumunima, Česima i Slovacima. Sasvim je očigledno da bilo koji ograničeniji cilj rata ne bi doveo do takvih rezultata.
U formulisanju srpskih ratnih ciljeva učestvovala je praktično celokupna tadašnja intelektualna scena, književna i naučna, koja je imala veliki uticaj na državni vrh: Jovan Cvijić, Stojan Novaković, Stanoje Stanojević, Aleksandar Belić, Nikolaj Velimirović i mnogi drugi. Na osnovu svojih naučnih rezultata iz oblasti antropologije, etnologije, lingvistike i istorije, srpski naučnici pokušavaju da pred svetsku javnost iznesu racionalne, dakle ne ideološke ili političke, argumente u prilog narodnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Rezultati njihovih istraživanja su skoro istovetni: u pitanju je jedan narod, koji je u prošlosti, sticajem istorijskih okolnosti, razdvojen zahvaljujući stranim uticajima. A isti narod zaslužuje da ima zajedničku državu, zaključuju oni.
Razume se da ovde nije bilo moguće izneti sve argumente koji bi išli u prilog stvaranju Jugoslavije. Sa druge strane, mislim da je dovoljno rečeno kako bi uvideli da se radilo o jednom progresivnom koraku naše zajedničke istorije. Na kraju, umesto površnog pitanja da li je Jugoslavija bila greška, zapitajmo se radije da li smo imali ispravne političke, a onda i ratne ciljeve prilikom njenog poslednjeg raspada. I da li bi srpske vođe iz devedesetih prošle na političkom ispitu kod generacije koja je Jugoslaviju stvorila. Sve mi se nešto čini da ne bi.
Feljton: 100 godina Jugoslavije (1)
