Putevima Rimskih imperatora (1)
Piše: Vladan Stojiljković
Foto: Dejan Kostić
Život jednog rimskog cara rođenog u okolini tadašnje Serdike, današnje bugarske prestonice Sofije, vredan je istorijskog romana ili filma. Gaj Galerije Valerije Maksimijan bio je izuzetan vojnik i kao oficir moćne rimske vojske uspeo je da se nađe u društvu najpoznatijih careva Imperije i postane savladar. Učestvovao je u turbulentnim vojnim i političkim događajima toga doba i odigrao važnu ulogu u periodu snažnog prodora hrišćanstva. Na domaku današnjeg Zaječara, u Gamzigradu podigao je zadužbinu svojoj majci Romuli a sebi grobnicu, nazvavši je Felix Romuliana, koja je i danas velika enigma za arheologe i istoričare.
Galerije je rođen oko 250. godine u porodici koja je bila Ilirskog porekla. Njegovi roditelji su bili seljaci koji su se bavili stočarstvom na svom imanju u blizini Serdike, koja je tada bila jedna od metropola provincije Dacia Ripensis – Priobalne Dakija. Ime oca nije ostalo zabeleženo ali je zato ime majke Romula ostalo dobro upamćeno.
Prvobitno Galerijevo ime bilo je Maksim. Zbog zanimanja svoga oca i detinjstva provedenog u čuvanju stoke dobio je nadimak Armentarius – govedar, ali će sećanje na njega uskoro izbledeti jer se mladić brzo pretvorio u izuzetnog vojnika. Vođen ratničkim porivom koji je u genu ovog naroda, Galerije je svoju vojnu karijeru započeo kao vojnik u redovima trupa cara Aurelijana a zatim je bio jedan od istaknutih oficira u službi imperatora Proba. Munjevita vojnička karijera brzo ga je dovela u krug rimskog plemstva i on 293. godine napušta svoju prvu suprugu, sa kojom je, inače, imao kćer Maksimil, koja kasnije postaje žena Maksencijeva, i ženi Dioklecijanovu kćer Valeriju.
Može se reći i da su Dioklecijanove reforme iz 293. godine, koje su dovele do ustanovljenja tetrarhije kao vida vladavine, bile jedan od činilaca koji je uticao da Galerije dođe na mesto vladara. Naime, reforme Dioklecijana imale su tri osnovna cilja: da vladara uzdigne na stepen božanstva, da reformiše centralnu vlast i da poveća obim vojske. Reformom je učinjeno da se carska vlast deli na četiri vladara – dva cara sa titulom Augustus i dvojice koji su imali titulu Caesar. Svako od njih bio je vladar u jednom delu države. Imao je svoju vojsku, svoju prestonicu, blagajnu i izvršnu vlast. Dioklecijan je želeo da ovom sistemu obezbedi dugovečnost pa je dinastičku filijaciju izjednačio sa božanskom. Sebe je proglasio za Jupitera a svog savladara za Herkula. Jedino se činom usinovljenja, odnosno uključivanja u Jupiterovu porodicu sticalo pravo na rimski presto pa je time i jasan čin Galerijevog uzimanja Dioklecijanove kćeri za ženu.
Svaki od vladara je uz posebni ceremonijal, slobodno se može reći ritual, pristupao božanskoj porodici. Na dvoru su formirani odredi koji su se brinuli o bezbednosti cara – palatini, scholae i candidati, koji su bili pandan ranijoj pretorijanskoj gardi, obučeni u raskošne uniforme i oklope posebnih oznaka. Ispred carskih odaja uvek se nalazila grupa komornika ili tajnih savetnika silentarius. Kako bi sve dobilo zvaničan i formalan ton o ceremonijama na dvoru i samom pristupanju caru brinula je cela svita činovnika za audijencije – invitores admissionales sa vrhovnim komornikom, magister officiorum na čelu. Tako i sam dvor postaje neka vrsta svetog mesta a kretanje u njemu, ponašanje i pristupanje caru pretvoreni su u pravi ritual. Ovakav status promeniće se tek sa dolaskom jednog drugog vladara – Konstantina I.
Pored toga, Dioklecijanov sistem reformi imao je jednu važnu odredbu koja će sudbinski odrediti kasniju sudbinu Rimskog Carstva – kada avgusti proslave dvadesetogodišnjicu svoje vladavine, vicennalia, oni se dragovoljno odriču prestola i svoja mesta i titule ustupaju cezarima. Na dan 1. maja 305. godine prvi i poslednji put je postupljeno prema ovoj odredbi: Dioklecijan i Maksimijan preneli su titulu avgusta na svoje posinke Galerija i Konstancija Hlora a ovi su opet usinili iskusne vojskovođe, Galerije Maksimina Daju a Konstancije Hlor Flavija Severa proglasivši ih cezarima.
U novoj ulozi Galerije i dalje obavlja vojničke dužnosti, kao što je zaštita dunavskog limesa od najezde Sarmata 294. godine, a zatim i protiv plemena Karpa i Bastarna 295. i 296. godine. U to vreme Galerije sa porodicom boravi u panonskoj prestonici Sirmiumu. Iste godine on ovu provinciju naziva po svojoj ženi Valeriji jer je prihvatila njegovog sina Kondinijana kao svojeg iako ga je rodila jedna Galerijeva ljubavnica. Dioklecijan ga 1. marta 293. godine uzima za svog savladara sa titulom Cezar. Prekratnica u karijeri i životu Galerija dolazi nakon njegove velike pobede nad Persijancima 297-298. godine kada je porazio velikog neprijatelja Rima, persijskog cara Narseja.
U Antiohiji mu je Dioklecijan priredio nezapamćen trijumf i obasuo ga najvišim počastima a onda počinje da se otvara priča o njegovom božanskom poreklu. On je sin boga Marsa i Olimpijade, Romulov brat a njegova majka Romula je poput Olimpijade majke Aleksandra I Velikog začela sa božanstvom koje joj se prikazalo u vidu aždaje. Naredna godina je, kako se čini, ključan period u biografiji ovog rimskog cara. Podudaraju se njegova pobeda nad Persijancima i petogodišnjica njegove vladavine, zatim počinje izgradnja Galerijevog luka u Solunu, njegova majka Romula je te godine povezana sa Marsom dajući njegovoj ličnosti božansko poreklo, pa se pretpostavlja da je negde u to vreme počeo da gradi monumentalni kompleks koji je nazvao po svojoj majci – Romuliana.
Ovaj lokalitet, koji je smešten u Gamzigradu na petnaestak kilometara od Zaječara, privlačio je pažnju istraživača, naučnika i putopisaca još od XIX veka. Prve informacije o ovom lokalitetu, opise i crteže predstavio je Feliks Kanic prilikom obilazaka 1860. i 1864. godine. Nakon njega i posle oslobođenja od Turaka lokalitet obilaze i pišu o njemu Jovan Mišković, Stevan Mačaj i Milan Milićević. Međutim, vreme koje je učinilo svoje pokazuje tada tek deo monumentalnosti i veličanstvenosti ovog građevinskog kompleksa.
Gamzigrad je dugo vremena bio označavan na arheološkim i istorijskim kartama kao castrum -rimski vojni logor jer je i arhitektura koja se nazirala ukazivala na to (veliki broj odbrambenih kula, masivni bedemi…). Osim toga, njegov geostrateški položaj u blizini rudonosnih oblasti, nedaleko od dunavskog limesa i trase važne saobraćajnice Naissus – Ratiaria ukazivao je na takvu ulogu. Ovakvo ubeđenje u naučnim krugovima vladalo je sve do 1953. godine kada počinju arheološki radovi koje inicira Narodni muzej iz Zaječara u saradnji sa Narodnim muzejem iz Beogradu. Konzervaciju objekta radi tadašnji Jugoslovenski institute za zaštitu spomenika kulture. Između 1965. i 1969. godine Jugoslovenski institut za zaštitu spomenika vrši dodatno snimanje i izučavanje građevina kada je otkriven deo oko više ugaone kule mlađeg utvrđenja i deo sale severno od atrijuma.
Zagonetka Gamzigrada rešena je tek 1984. godine kada je u jugozapadnom delu palate, u prostoriji sa mozaičkim podovima, otkrivena arhivolta izrađena od tufo peščara nakojoj je bio uklesan naziv Felix Romuliana.
Ali vratimo se malo unazad. Naime, Romulianu pominju dva istorijska izvora ,,Epitomae,, delo nepoznatog autora iz 360. godine n.e. koje je pripisano Aureliju Viktoru a zatim i kod Prokopija u delu ,,De Aedeficis,, iz 555. godine. U prvom delu pojavljuje se podatak da je imperator Galerije rođen i sahranjen u provinciji Dacia Ripensis u mestu koje je po svojoj majci nazvao Romuliana.
,,Ortus Dacia Ripensi ibique sepultus est;quem locum Romulianum ex vocabulo Romulae matris appellarat,, – Rođen je u Priobalnoj Dakiji gde je i sahranjen;to mesto nazvao je Romulianom po imenu majke Romule.”
Kod Prokopija se Romuliana pojavljuje samo u spisku kastela koje je obnovio Justinijan I u oblasti Akve (Aquae).
U prvobitnim opisima, pre nego je istražena njegova potpuna monumentalnost, odnosno kada se potencirala njegova vojna uloga, Gamzigrad je opisivan kao utvrđeno naselje. Ono je imalo oblik trapeza površine oko 6.5 ha. Izgrađeno je na neravnom terenu sa izraženim nagibom prema istoku i severu. Tako je visinska razlika između najvišeg dela na jugozapadnom kraju i najnižeg na suprotnoj strani po sredini istočne oko 9.8 m. Utvrđenje je podignuto na ušću dva potoka od kojih je jedan proticao pored samih istočnih zidova dok je od drugog ostalo samo suvo korito spuštajući se sa zapada.
Međutim, kada su bolje istraženi objekti u unutrašnjosti utvrđenja, počelo je da se pomišlja na nešto drugačiju ulogu kompleksa. Zatim su u arheološkim kampanjama 1989. i 1993. godine na oko 1000 m. istočno od glavne kapije na uzvišenju koje se zove Magura otkriveni ostaci dva mauzoleja i dva konsekrativna spomenika. Nema sumnje da je jedan od mauzoleja grob Galerija, jer izvori navode da je on ovde sahranjen 311. godine, dok je drugi posvećen njegovoj majci Romuli po kojoj je ceo kompleks dobio naziv.