Piše: Jelena Ilić
Betonske zidane konstrukcije sa ciljem praktičnosti više nego estetičnosti, nastale su pedesetih godina nakon Drugog svetskog rata kao poseban stil u arhitekturi nazvan „brutalizam”. Sam naziv primarno ne asocira na brutalnu prirodu izgleda građevina, već je pre svega nastao od francuskog naziva za sirovi beton – „betonbrut”.
Ovaj izraz je skovao švedski arhitekta Hans Asplund i to kao „nibrutalizam”, a popularizovao ga je britanski arhitektonski kritičar Rejner Banham sredinom pedesetih godina. Brutalistički inženjering prati svoje temelje još s kraja 19. veka.
Pohvaljeni brutalistički arhitekta Le Korbizje tvorac je kultnog Ozarenog grada u Marseju, posleratnog zajedničkog smeštaja za više hiljada radnika. Ta struktura, u svakom slučaju deo njegovog projekta društvenog smeštaja, posmatra se kao struktura koja je pokrenula brutalistički razvoj.
Ozareni grad je završen 1952.godine. Imao je gigantsku, neukrašenu poduprtu ivicu napunjenu izmerenim smeštajnim jedinicama, to je bio model posleratnih društava koja su želela da kreiraju stambene prostore za mase.
Dvadesetak godina kasnije, ovaj pravac u arhitekturi „proživljava”svoj procvat i zenit.
Širenje stila
Ovaj brutalistički stil se razvio širom Evrope, a naročito u Sovjetskom Savezu. Može se videti i u Sjedinjenim Američkim Državama, ali i u zemljama poput Izraela, Japana i Brazila. Brutalizam je postao rasprostranjen.
Postao je i kontradiktoran izbor za neke institucionalne zgrade, kao što je glavna zgrada njujorške policije ili nešto ranije sagrađena gradska većnica Bostona.
Tu spadaju mnoge biblioteke, verske institucije, parkinzi, trgovački centri, visoki stambeni blokovi karakteristični za Novi Beograd, kulturni kompleksi kao što su Galerija Hejvord i zgrada Nacionalnog teatra na južnoj londonskoj obali.
Mladima, a čak i onima iz starijih generacija, ovakav socijalno-realistički pravac u arhitekturi budi negaciju estetike, negativne i setne emocije, dok za druge predstavlja pravo nadahnuće u umetničkom smislu – te građevine su im apstraktne, futurističkog izgleda i vrednuju njihov umetnički kvalitet.
Neki od najvažnijih eksjugoslovenskih arhitekata brutalizma bili su: Bogdan Bogdanović, Dušan Džamonja, Mihajlo Mitrović, Ivo Vitić, Boris Magaš, Vjenceslav Rihter.
U bivšoj SFRJ brutalistička arhitektura bila je zastupljena od 1948. do 1980. godine. U tomperiodu izgrađene su najvažnije građevine koje i danas predstavljaju simbol socijalističke masivne gradnje, čija je bila svrha da pokažu snagu i širenje tadašnjeg društva.
Geneks kula – Zapadna kapija Beograda
Geneksov soliter – dva ogromna betonska tornja povezana vazdušnim mostom i na vrhu davno zatvoren rotirajući restoran nalik svemirskom brodu, nalazi se naputu od beogradskog aerodroma do centra grada i nemoguće je ne primetiti ga.
Ova stambena zgrada od 35 spratova poznata je i kao Zapadna kapija Beograda. Kula Geneks je jedan od najznačajnijih primera brutalizma i najupečatljivjih građevina beogradske panorame, korišćena je i za filmsku scenografiju.
Zgrada glavne pošte u Skoplju – prikaz futurističke estetike
Jedan je od predstavnika brutalističke jugoslovenske arhitekture u Makedoniji je ova futuristička, groteskna betonska građevina. Prestonicu Severne Makedonije krasi građevina neobičnog futurističkog i masivnog izgleda dužine čak 240 metara.
Spomenik na Sutjesci – podsetnik herojstva i stradanja
U Bosni i Hercegovini se nalazi Spomenik na Sutjesci, monumentalna građevina koja podseća na stradanje 18.000 jugoslovenskih vojnika Narodnooslobodilačke armije od strane 300 nemačkih aviona. Spomenik na Sutjesci je simbol, konceptualno i oblikovno vezan za sam događaj.
Sastoji se od dve simetrično postavljene gromade visine 19 metara, između kojih se nalazi prolaz. Monumentalne mase su skulpture čije izlomljene površine u dramatičnom ritmu simbolizuju neukrotivu silu.
Zgrade „televizorke” u Bloku 28 i Sava centar– moderni simboli Beograda
Zgradama „televizorkama” koje se nalaze nadomak Sava centra nadimak je dao sam Josip Broz Tito prilikom posetе Novom Beogradu 14. maja 1977. godine. Dobile su ovakav naziv po specifičnom izgledu prozora stanova koji liče na stare televizore. One su postale simbol socijalističkog vremena i masovnog građenja stambenih objekata.
Sava centar je takođe urbani simbol ovog grada, „jugoslovenski stakleni dvorac“ je pravi socijalistički kutak i daje estetički doživljaj, kao i utisak vremeplova koji vas vraća u to doba.
Spomenik na Kosmaju – ustanička i slobodarska iskra
Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu ili Spomenik palim borcima izgrađen je 1971. godine i posvećen je Kosmajskom partizanskom odredu, koji je u toku Narodnooslobodilačkog rata od 1941. do 1944. godine dejstvovao na ovom terenu.
Spomenik se nalazi na planini Kosmaj, tačnije na njenom vrhu Mali vis. On predstavlja skulpturalno-arhitektonsku kompoziciju koja se sastoji iz pet betonskih krakova dužine 30 metara. Ovi krakovi simbolizuju slobodarsku i ustaničku iskru.
Hotel Jugoslavija– simbol sudbine jedne zemlje
Ovaj objekat je deo jednog ogromnog graditeljskog poduhvata iz perioda socijalizma, a izgrađen je 1969. godine. Gradnja hotela je krenula velikom borbom, jer se nalazi na prostoru rečne obale, kao i radnim akcijama.
Hotel „Jugoslavija” je bio najveći i najmoderniji hotel tadašnje SFRJ, sa sedamspratova i pratećim zgradama, 1.500 prostorija, 1.100 ležajevau 200 jednokrevetnih, 400 dvokrevetnih soba и 23 apartmana. Hotel pamti goste poput britanske kraljice Elizabete, Nila Armstronga i Ričarda Niksona.
Sadrži luster težak 14 tona koji se nalazi u samom holu hotela, a danas je među najvećima u svetu. U NATO bombardovanju 1999. uništeno je zapadno krilo zgrade ovog objekta.
Nestanak brutalizma
Nakon smrti Josipa Broza Tita 1980. godine, u državi je nastupila ekonomska kriza, a nova elita je počela da se udaljava od socijalističkog režima, kao i od njegove arhitekture. Brutalizam sve više počinje da se smatra hladnim, otuđenim i neprikladnim ljudskom oku.
Ipak se ispostavilo da je beton koji je delovao neuništivo, iznutra podložniji pogoršavanju, što ga čini nepraktičnim za održavanje. Podložan je i rušenju i oštećenjima od vode tokom starenja.
Danas su uglavnom brutalističke zgrade zapuštene i prekrivene grafitima, što simboliše na neki način i urbano propadanje.
