Putevima Rimskih imperatora (1)
Piše: Vladan Stojiljković
Foto: Dejan Kostić
Život jednog rimskog cara rođenog u okolini tadašnje Serdike, današnje bugarske prestonice Sofije, vredan je istorijskog romana ili filma. Gaj Galerije Valerije Maksimijan bio je izuzetan vojnik i kao oficir moćne rimske vojske uspeo je da se nađe u društvu najpoznatijih careva Imperije i postane savladar. Učestvovao je u turbulentnim vojnim i političkim događajima toga doba i odigrao važnu ulogu u periodu snažnog prodora hrišćanstva. Na domaku današnjeg Zaječara, u Gamzigradu podigao je zadužbinu svojoj majci Romuli a sebi grobnicu, nazvavši je Felix Romuliana, koja je i danas velika enigma za arheologe i istoričare.
Prostor nam ne dozvoljava da opišemo sve arhitektonske vrednosti koje su obeležje ovog značajnog i jedinstvenog kompleksa kao ni mnogobrojne pokretne nalaze pronađene prilikom godina istraživanja. Međutim vredi pomenuti neke bitne karakteristike.
Sama ikonografija u Felix Romuliani je impresivni primer ukrašavanja i dekoracije perioda tetrarhije.Veličanstveni podni mozaici figuralnih i floralnih izraza, lavirinti od izuzetno kvalitetnog kamena, raskošne freske i niše sa ukrasima statua bogova, lukovi i arhivolte samo su deo raskoši ove palate. Izrazna ikonografija koja dominira je slika večito mladog božanstva koje se iznova rađa, upečatljiv odnos koji je Galerije imao prema Dionisu, inače veoma poštovanom božanstvu u ovim krajevima.
Povezanost Galerijeve ličnosti sa Heraklom i Dionisom vrlo je karakteristična na dekoraciji spomenika koji su izgrađeni u njegovoj prestonici Solunu.Vrlo upečatljivo na sceni žrtvovanja na Galerijevom slavoluku i na malom luku koji je ukrašavao ulaz u veliki oktagon carske palate u prestonici.
Najstarije utvrđenje Gamzigrada odraz je Galerijeve rešenosti da uzdigne svoj zavičaj u Priobalnoj Dakiji kako bi iskazao lojalnost i posvećenost svojoj majci Romuli koja je bila, kako izvori navode opisujući je, pasionirani poštovalac ,,planinskih božanstava,, karakterističnim za Dačanske i Tračanske narode. Istovremeno sa okruživanjem bedemima u unutrašnjosti se uzdiže hram posvećen Kibeli, pre svega ženskom božanstvu.
Kakva je definicija Felix Romuliane kao arhitektonske celine? Nakon pronalaska arhivolte 1984. godine sa natpisom koji je rešio enigmu naziva kompleksa, do 1990. godine su uglavnom i delimično otkriveni svi važniji delovi imanja. Sve otkrivene građevine su pomoću arheoloških dokaza ili stratigrafije datovane u kraj III ili početak IV veka. Sve građevine kao i starije i mlađe utvrđenje su građeni od istih materijala i istim tehnikama – opus listatum i opus mixtum.Takođe, i arheološki nalazi u pogledu arhitektonskih ukrasa, fresaka i mozaika, skulptura su hronološki veoma bliski i po sličnom obrascu.
Hronološki redosled se pretpostavio prema položaju koji objekti zauzimaju okviru celine kao i njihovih međusobnih odnosa. Verovatno je da su prvo podignuti objekti u severoistočnom delu orijentisani kao starija fortifikacija (u okviru koje je jedan deo carske palate i mali hram), pa se zatim izgleda odustalo od prvog projekta i počelo sa podizanjem mlađe fortifikacije sa velikim hramom i ostalim građevinama koje mu pripadaju. Kako je napisao prof. Dragoslav Srejović – Osnova Romulijane jasno iskazuje određenu binarnost: dve fortifikacije, sa po dve kapije povezane dekumanusom, dva hrama oko kojih se formiraju dve arhitektonske celine kao i podela bedema obuhvaćenog prostora na dva dela, na severni i južni.
Poseban kuriozitet koji daje specifičnost celom kompleksu je svakako uzvišenje iznad kompleksa pod nazivom Magura udaljenom oko hiljadu metara od istočne kapije. Još prilikom prvih arheoloških radova zapaženo je da se neki objekti nalaze i oko samog kompleksa a upečatljivo je bilo i paljenje sveća i vršenje obreda od strane meštana okolnih mesta na ovom uzvišenju u vreme svetkovanja zadušnica.
Magura je zapravo visoki i poduži greben koji je sastavljen od laporca, vulkanskih stena i krečnjaka. Na njegovoj najvišoj tački odakle se kao na dlanu vidi ceo kompleks Romulijane, otkriveni su 1990. godine ostaci monumentalnog tetrapilona (na grčkom bukvalno ,,četiri kapije,, na latinskom kvadrifon, hramovska građevina sa otvorima na sve četiri strane, obično građena na raskršćima). Na delu puta koji se odvajao prema jugu i postepeno penjao ka vrhu Magure između 1989. i 1993. godine otkrivena su dva ogromna tumula za koja se pretpostavlja da predstavljaju grobove Galerija i njegove majke Romule kao i ostaci dva velika mauzoleja. Arheološkim istraživanjem zaravni Magure došlo se do zaključaka koji ukazuju da su svi objekti koji su na njoj smešteni izgrađeni za kratko vreme u istom periodu, da su ih projektovale iste arhitekte a gradili isti majstori istom tehnikom kojom su rađeni i hramovi u Romulijani.
Prema istraživanjima hronološki redosled izgradnje objekata na Maguri koja nesumnjivo predstavlja sacra mons – sveto brdo, tekao ovako: prvo je na severnoj strani zaravni podignut mauzolej, zatim je uz njegovu južnu stranu podignut kameni zid u vidu prstena a nad njim je nasut tumul. Posle nekog vremena je na južnoj strani izgrađen drugi mauzolejOba mauzoleja su već tokom V veka opljačkana i oštećena a pojedini blokovi koji su se ovde nalazili uzidani su u unutrašnjosti Romulijane. U isto vreme tumuli su probijeni tunelima koji se spuštaju do stena koje su bile njihova podloga.
Prateći vremenski okvir samo dve ličnosti mogle su biti sahranjene u ovim grobnicama na Maguri i ceremonijalom uvršćeni u bogove – Romula i njen sin imperator Galerije. Romula se u istorijskim izvorima pominje prilikom progona hrišćana 303. godine a za Galerija se zna da je umro u Serdici 311. godine i da je zatim sahranjen u Romulijani. Romula je verovatno bila sahranjena nekoliko godina ranije, verovatno oko 306. godine. U svakom slučaju, mauzoleji na Maguri predstavljaju jedinstvene arheološke celine koje su i danas predmet istraživanja. Pretpostavlja se da je okolina takođe bila sa raznim objektima i spomenicima.
Trebalo bi mnogo više prostora da bi se izložila sva arhitektonska i umetnička dostignuća koja su postojala na Gamzigradu počev od skulptura, mozaika, zidnih reljefa, funerarni kompleksi kao i mnoštvo pokretnih nalaza. Svakako da njena raskoš, koja još nije u potpunosti otkrivena, nije zaostajala za sličnim kompleksima iz toga vremena.
Felix Romulijana je svoje uništenje verovatno doživela prodorom varvarskih plemena na ove prostore posle bitke kod Hadrijanopolja u periodu od 379. do 382. godine n.e. ili pak upadom Huna u Priobalnu Dakiju 409. godine n.e. Naselje koje je nastalo nešto kasnije smešteno u jugoistočnom delu kompleksa u prvoj polovini V veka, do temelja je uništeno u Hunskom napadu 441. godine. Taj deo je krajem istog veka ili početkom VI veka doživeo svoju obnovu i imao je svoj život u ranovizantijskom periodu o čemu svedoče istraženi horizonti. Ovaj obnovljeni deo strada prilikom najezde Avara 585-586. godine a Gamzigrad je potpuno opusteo za vreme vladavine vizantijskog cara Iraklija (610-641. godina).
Nakon pustošenja avarskih plemena u oblasti Timoka i Donjeg Podunavlja počinje postepeno useljavenje Slovena u napuštena vizantijska naselja i utvrđenja. U središnjem deku Gamzigrada otkrivena je četvorugaona građevina građena od kamena povezanog blatom sa ognjištem od opeka na sredini a koja je pripadala Slovenima.
Ponovno naseljavenje među snažne bedeme Gamzigrada dovele su istorijske okolnosti u X-XI veku povezanih sa ratovima koje su vodili Vizantijsko i Bugarsko carstvo. Prilično očuvani bedemi Gamzigrada, uprkos tome što je mesto više puta razarano, pružili su zaštitu i postali neka vrste refugijuma za stanovništvo Timoka u previranjima i borbama koje su se vodile između Rusije i Vizantije za prevlast nad Bugarskom teritorijom. Stabilizacijom vizantijske vlasti na ovim prostorima ovde je formiran pogranični grad sa određenom ulogom.
Obnova života u srednjem veku na području Gamzigrada posvedočena je u jednom od najmlađih arheoloških slojeva koji su istraživani. Sve su činjenice na strani da su utvrđene celine Romulijane po ponovnom naseljavanju u srednjem veku bile u dobrom stanju a popravljeno je ono što je bilo uništeno od strane Avara i ono što je uništio zub vremena a to su uglavnom bila kruništa sa strelnicama na bedemima kula.
Ako poredimo Gamzigrad sa drugim utvrđenim antičkim gradovima toga doba dolazimo do toga da je on bio izuzetno snažna fortifikacija. Njegovi su bedemi u poređenju sa obližnjim bugarskim gradovima iz perioda antike, Vizantije i Prvog Bugarskog carstva bili višestruko jači a plan zaštite mnogo bolje osmišljen. Naravno on je imao i svoje mane. Nije se nalazio neposredno uz komunikaciju pa je tako nije ni zatvarao a zatim prilikom napada neprijatelj nije morao da ga osvoji da bi izvršio u prodor u dubinu zemlje. Iskorišćen je takav kakav jeste, prostran i monumentalan kao sklonište – refugijum i kao upravno središte za neko vreme. Uglavnom su sve stare građevine i stari plan zadržani i u srednjem veku, glavna ulica decumanus, kapije i prolazi. Crkva koja je podignuta na mestu nekadašnje palate nalazila se oko glavne ulice na obrazovanom trgu a lokacije starih zgrada su postala mesta na kojima su podizane kuće i radionice.
U srednjevekovnom Gamzigradu najvažnije mesto zauzimala je crkva koja je podignuta na mestu kasnoantičke bazilike a koja je bila ugrađena u prestonu dvoranu Galerijeve palate. Imperativ hrišćanstva da na mestima paganskih građevina podigne sakralnu građevinu ovde je sigurno doživeo svoju kulminaciju jer je Romulijana sva bila u znaku Dionisa, Jupitera i drugih starih bogova. Temelji crkve govore da je ona bila duga čitavih 30 metara i da je bila trobrodna bazilika sa jednom središnjom prostranom apsidom, iznutra polukružna a spolja petougaona. Oko ove velike crkve bilo je smešteno groblje.
Ono što je raspoloživo govori nam da je Gamzigrad konačno zapusteo nakon ustanka podignutog protiv Carigrada 1072. godine od strane Slovena sa ovih prostora. Opet, jedna zdela koja je pronađena na prostoru Gamzigrada kao i tri prstena i mamuze mogu da usmere na pretpostavku da su bedemi ovog mesta služili u turskim napadima i osvajanjima kao zbeg.
Priča o Gamzigradu nije završena. On i dalje stoji na istom mestu kao svedok epoha krijući još mnoge tajne Galerija i Romule, srednjevekovnih previranja i života koji se ovde odvijao vekovima. Onaj ko danas ovde kroči osetiće se delom ovih epoha bar na kratko vreme i diviće se njegovo veličanstvenosti i monumentalnosti zamišljajući kako je to izgledalo kada je ovo mesto u Timočkom basenu bilo u svom zenitu.
