Priča o Bogdanu Vidanoviću, prvom srpskom serijskom ubici
Piše: Vladan Stojiljković
“Krajnje posedovanje je, u stvari, oduzimanje života. A onda… fizičko posedovanje ostatka.“
Teodor Robert Bandi, serijski ubica 30 ljudi
Niš, raskrsnica Balkana, tridesetih godina prošlog veka krupnim koracima žurio je da sustigne evropske prestonice i gradove. U njemu se slivala intelektualna, politička i privredna elita, tursku kaldrmu i krivudave sokake zamenjuju široke i uređene ulice koje osvetljavaju ulične svetiljke. Pored uličnih zaprega i fijakera projuri i pokoji automobil, a s vremena na vreme čuje se i zvono tramvaja. Uzdižu se fabrički dimnjaci i niču nova naselja ljudi koji u potrazi za egzistencijom veruju u novo doba industrijske revolucije. Između svega toga na ulicama grada pojavljuje se nova vrsta predatora, do tada nepoznata na ovim prostorima − serijski ubica…
Srbija se tokom cele prve polovine XX veka nosila sa nevoljama koje su sa raznih strana donosili vetrovi i oluje spuštajući se i pustošeći Balkan. Otrgnuvši se od viševekovnog turskog lanca pod kojim gotovo da i nije disala, postala je mlada i perspektivna država, kneževina a zatim i kraljevina, čiji su beli orlovi na grbu ponosno gledali u budućnost. Neće proći dugo a turbulencije na vetrometini ovog dela Evrope poslaće joj opet smrt, patnju i bol. Srbija će za kratko vreme upoznati sve jahače apokalipse. I, uprkos svemu, izaći će kao pobednik u svom trijumfu stegnutih zuba, iako je ono što joj je najvrednije ostavila po gudurama Balkana i rasula od Dunava do Jadranskog i Egejskog mora. Ubrzo posle toga, njeni vladari pokazaće želju da se na Balkanu uspostavi bratska država Južnih Slovena sabijena pod krunom dinastije Karađorđević. U svom nazivu pominjaće tri ključna etnička faktora.
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca postojaće sve dok se sa razmirica političkih i drugih karaktera nije opet prešlo na oružje. Kriza izazvana političkim, nacionalnim pa i verskim sukobima unutar vrha države, dostigla je vrhunac krajem 1928. godine, posle ubistva poslanika Hrvatske narodne seljačke stranke i ranjavanja još nekolicine u parlamentu od strane Puniše Račića. To je pružilo priliku kralju Aleksandru I Karađorđeviću da potpuno preuzme vlast i uspostavi diktaturu. U istoriji ovaj potez biće poznat kao “Šestojanuarska diktatura”, jer je ukaz donet 6. januara 1929. godine, gotovo simbolično, na Badnji dan. Dotadašnji naziv promenjen je u Kraljevina Jugoslavija.
Glavni grad Kraljevine Jugoslavije je Beograd iza koga, prema broju stanovnika, u Srbiji slede Niš, Novi Sad i Kragujevac. Svi oni pokušavaju u svakom smislu da prate tadašnje evropske gradove. Demografske i populacione promene su stalne, naročito u gradovima u unutrašnjosti. Sela su još uvek slabo razvijena, a kako su 1928. i 1929. bile nerodne i loše godine, seljačko stanovništvo je bilo primorano da hleb potraži po gradovima. Jugoistočna Srbija naročito je bila poznata po nerazvijenim seoskim područjima, čiji je dobar deo muške populacije nastradao u prethodnim ratovima a neka naselja zauvek zbrisana sa lica zemlje. Gradovi postaju šarenilo raznih kulturoloških i socijalnih tipova, što neminovno dovodi i do pojave raznih sociopatoloških pojava a mehanizmi koji su to mogli da spreče još su bili u povoju.
Tako će se Jugoslavija, a pre svega Srbija, prvi put susresti sa nečim sa čim su se u zapadnoj Evropi već uveliko bavili na raznim poljima nauke − serijskim ubicom. Javnost Evrope uveliko je bila zaokupljena Peterom Kurtenom koga je tadašnja štampa prozvala “Dizeldorfski vampir” jer je jednoj od žrtava nakon ubistva pio krv. Bio je to zločin, zapravo zločini, bez presedana izvedeni od strane čoveka čiji psihološki profil ubice počinje da izaziva brojne rasprave u akademskim krugovima koji su se bavili psihologijom, psihoanalizom i kriminalistikom. Ako je Džek Trbosek bio mračna legenda čiji pravi identitet nikada nije rasvetljen, Peter Kurten bio je otelotvorenje najmračnijih delova ljudskog uma. Niko u Kraljevini Jugoslaviji nije očekivao da će se i ovde izroditi slično zlo…
NIŠ − REALNOST IZA KULISA
Tridesetih godina XX veka grad Niš je sedište formirane Moravske banovine, upravni, privredni, vojni i kulturni centar ovog dela Kraljevine SHS. Učestvuje aktivno u političkom životu države i, preko svojih predstavnika, ima priličan uticaj na sve sfere njenog razvoja. Tokom 1927. godine u njemu živi oko 30 hiljada stanovnika, privređuje oko 35 manjih industrijskih preduzeća kao i veći broj zanatskih i trgovačkih radnji u kojima radi preko hiljadu majstora i oko četiri hiljade kalfi i šegrta.
Među industrijskim preduzećima posebno se ističu Železnička radionica, Ložionica Crveni krst, Fabrika duvana i Mostovska radionica. Prema životnom standardu spadao je u jedne od najskupljih gradova u državi.
U periodu između 1929. i 1937. u Nišu se broj stanovnika kretao oko 40 hiljada od kojih su najveći broj činili Srbi, zatim Romi, Hrvati i Slovenci. Bilo je i oko dve hiljade Jevreja i 185 Grka (Cincara). Oko sedam hiljada ljudi bilo je zapošljeno u industriji, a oko pet hiljada u zanatlijskoj i prerađivačkoj privredi. Do 1937. godine na gradskom području podignuto je oko pet hiljada novih zgrada a u taj broj su spadale i niske porodične periferijske kućice u krajevima prema kojima se grad širio. U celom procesu Niš gubi ranije patrijarhalne karakteristike i polako dobija obrise industrijsko-kapitalističkog grada.
Niš u svom širenju dolazi do padina Gorice, a na zapadnoj strani, u rejonu železničke stanice i industrijske četvrti, prepliću se zgrade i nove stambene ulice zajedno sa romskim naseljem i Čerga malom. Intenzivno je širenje i na istočnoj, tada dosta slobodnoj, strani oko Vojne i Građanske bolnice. Između njih vrlo brzo niče novo naselje koje preti da odvoji ova dva kompleksa. Postepeno se ulazi i u već prilično isušeni Čair, a na severoistočnoj strani u Jagodin mahali i oko Tekstilne fabrike Mite Ristića niču nove građevine i formira se naselje. Poslednje naseljene tačke na severnoj strani su usamljeni manastir Svetog Pantelejmona i nekoliko kuća na kameničko-matejevačkom putu ispod obronaka Vinika.
U Niš dolaze poznate arhitekte koji unapređuju njegov izgled evropskog grada kao što su Julijan Djupon, Georgije Bilinski i Pavle Liler. Godine 1933. dobija i zgradu Narodnog pozorišta. Posećuju ga mnogi umetnici i ličnosti od nauke i kulture. Razvijeno je i novinarstvo i štamparstvo. U gradu izlazi više periodičnih i dnevnih listova a svoja predstavništva imaju i domaće i strane pres agencije. Većina političkih partija koje aktivno učestvuju u političkom životu Kraljevine takođe imaju svoje ispostave. U gradu postoji više hotela, prenoćišta i konačišta u kojima se smeštaju putnici i pridošlice. Saobraćajna mreža, i putna i železnička, prolaze kroz grad.
Sve ovo donosilo je i veće bezbednosne rizike pa se Niš, kao i ostali gradovi te veličine, nosio sa raznim vrstama kriminaliteta koji je stalno bio u porastu. Iz “Policijskog glasnika”, službenog lista Ministarstva unutrašnjih dela, saznajemo o krivičnim delima koja su izvršavana na teritoriji cele Kraljevine SHS, pa i Niša. Uglavnom su se tih 20-ih i 30-ih godina zlodela svodila na krađe, razbojništva, ubistva iz koristi ili iz strasti, a i dalje je bila rasprostranjena hajdučija kao vid zločinačkog udruživanja. Kriminalistika je bila još mlada nauka u Srbiji, pa su se koristile konzervativne metode, izdavale poternice, vršile patrole i potere za učiniocima.
Stvaranjem Kraljevine Jugoslavije, Grad Niš postao je centar Moravske banovine. Ona je bila ograničena sa severa i istoka državnom granicom prema Rumuniji i Bugarskoj, sve do južne granice Lužničkog sreza. Odatle je išla južnom granicom srezova: Lužničkog, Niškog, Dobričkog, Prokupačkog, Kosaničkog, Labskog, Vučitrnskog i Dreničkog. Obuhvatala je i sve srezove na tromeđi Istočnog, Dreničkog i Podrimskog, i zatim izbijala na granicu Zetske banovine. Na severu se graničila sa Drinskom i Dunavskom banovinom. Bila je to velika teritorija a njen prvi ban bio je Đorđe Nestorović.
Ban je postavljan kraljevskim ukazom i to na predlog ministra unutrašnjih dela. On se starao o javnoj bezbednosti kao i ostalim važnijim dešavanjima i podnosio izveštaje ministru unutrašnjih dela. Ban je imao pravo da osniva i ukida odseke i uprave u okviru odeljenja banske uprave. Postojao je i odsek javne bezbednosti čiji delokrug je bilo staranje o ličnoj i imovinskoj bezbednosti, staranje o bezbednosti i stanju javnog saobraćaja, organizovanje policijskih vlasti i ustanova i druge organizacije iz oblasti bezbednosti države.
BEZBEDNOST U GRADU
Niš je u pogledu bezbednosti i kriminaliteta pratio trendove ostalih gradova u Kraljevini i nalazio se negde na sredini lestvice. Stalna demografska kretanja i njegov geografski položaj dovodili su razne prestupnike na njegovo područje. Organizacija policijske uprave radila se po standardnom modelu na nivou države. Prisustvo velikog broja vojnih objekata, a samim tim i vojnih službenika, takođe je uticalo na to. Statistika iz ranijeg perioda koju možemo pronaći u literaturi daje nam pregled sankcionisanih krivičnih dela: “… Od 29 osuđenika niškog kaznenog zavoda njih 23 su ubice a ostalih 6 su osuđeni zbog opasne krađe, razbojništva, paljevine i zločinstava u hajdukovanju. Od ovih 23, devetorica njih su proste ubice sa predumišljajem, sedam imaju pored ubistva i razbojništvo, jedan ima silovanje, tri imaju još goroseču, jedan je dvostruki ubica a dvojica su trostruke ubice”.
Nakon Prvog svetskog rata završena je izgradnja nove, namenske zgrade za smeštaj komande Prve Žandarmerijske stanice. Ona se nalazila u tada perifernom niškom naselju Palilula, nešto niže od Svetonikolske crkve. Ova zgrada, sa prepoznatljivom metalnom krovnom kupolom i metalnim orlom na njenom vrhu, opstala je do danas. Takođe je opstao i njen prvobitni naziv − Žandarmerija. Kasnije, kako se grad širio i povećavala nadležnost ove uprave, zbog manjka i neuslovnosti radnog prostora kao i povećanog broja pripadnika žandarmerije, donesena je odluka da se sazida nova, veća i modernija zgrada. Ona je trebalo da bude namenski izgrađena za komandu žandarmerijskog puka. Podignuta je u delu Niša koji se tada nazivao Leskovačka kapija (to je danas prostor oko Pirotske rampe i Železničke stanice), tačnije između Osnovne škole “Kralj Petar Prvi”, tadašnje Inženjerijske kasarne, kafane “Leskovac” i železničke pruge. Nakon Drugog svetskog rata svi će pamtiti ovu stamenu građevinu kao Komandu Niškog korpusa, zatim Vojni odsek a onda Komandu vazduhoplovstva. Početkom XXI veka ona će svoju namenu opet vratiti u domen pravosuđa i pripašće Apelacionom sudu.
Novom teritorijalnom upravnom podelom na banovine, 1929. godine, predviđeno je i formiranje žandarmerijskih pukova u sedištima banskih uprava. U Nišu je prema tom šematizmu formiran Šesti korpus, poznatiji pod nazivom Moravski žandarmerijski puk, a pri njemu je formirana i centralizovana žandarmerijska škola. Pripadnici žandarmerije nosili su uniforme vojničkog kroja sivomaslinaste boje a od vojnika su se razlikovali po širitima na rukavima. Osnovne jedinice su bile pešačke ali su postojale i biciklističke i konjičke. Služba bezbednosti u gradu se održavala preko mreže žandarmerijskih ispostava raspoređenih po gradu, manjim naseljima i selima.
Moravska Banovina između dva svetska rata
Nakon administrativno-teritorijalne podele u Kraljevini Jugoslaviji, reorganizovana je i policijska služba. Godine 1930. naloženo je formiranje uprava policije u sedištima banovina. U Nišu je Uprava policije bila smeštena u Ulici cara Dušana br. 52 (sada zgrada uz zapadnu fasadu Dušanovog bazara), gde je ostala sve do Drugog svetskog rata. U nadležnost Uprave policije u Nišu je ulazio tadašnji atar koji je zahvatala niška opština. Na čelu ove ustanove nalazio se upravnik policije koji je bio direktno nadležan banu Moravske banovine. Kao i kod drugih gradova u Jugoslaviji, područje uprava se delilo na kvartove ili, kako je to danas, sektore, a u svakom od njih je postojala policijska stanica. Sedište Prve policijske stanice nalazilo se u Ulici Nikole Pašića br. 27, preko puta tadašnje Tričkovićeve palate. Druga policijska stanica se nalazila u Jugovićevoj ulici a treća u Ulici vožda Karađorđa br. 98, nedaleko od raskrsnice kod “Crvenog pevca”. Četvrta policijska stanica se nalazila u naselju Beograd mala u blizini škole „Vožd Karađorđe” preko puta današnje Autobuske stanice. Postojao je i poseban Komesarijat železničke policije koji se brinuo o bezbednosti na ovoj, u to vreme veoma prometnoj stanici. Prema podacima iz izvora u Nišu je uoči Drugog svetskog rata bilo oko 2.000 policijskih agenata, službenika i starešina.
ŽIVOT NA KALDRMI
Pojedine ulice Niša na periferijama još uvek su ličile na one turske sokake iz perioda kada je grad bio orijentalna kasaba. Stešnjene između kuća i niskih ćepenaka, izlokane i bušne, slabo osvetljene. Neke od njih su bile pod kaldrmom koja se od silnog izrabljivanja deformisala pa su tu i tamo kocke štrčale praveći neravnine a na pojedinim mestima ih uopšte nije ni bilo. Po predgrađima Niša nicale su divlje stambene celine od strane doseljenika koji su napustili živote zemljoradnika i svoje uhlebljenje pokušavali da nađu u fabričkim halama niških preduzeća.
Grad je imao svoj dnevni i noćni ritam. Ranom zorom bi rojevi rabotnika žurili u vidu levkaste mase ka svojim radnim mestima kako im gazda ne bi zakinuo na dnevnici, a uveče, kako koji − neki su žurili svojim domovima a neki u kafane, restorane i kazina kako bi našli razbibrigu. Sa dolaskom noći treštala bi muzika iz lokala koju bi pratila graja i cika veselih gostiju. Noćne dame tražile bi svoje mušterije, pijanci i neradnici koju turu više od nekog gosta koji bi bio voljan da plati. Novinari i ljudi od pera sedeli bi u zadimljenim ćoškovima tražeći nešto što bi mogli da metnu na papir. Kao i svuda bilo je tu raznih ljudi, raznih ćudi i raznih namera. Često bi se pričalo da je svaka dobra pijanka po niškim kafanama morala da se završi tučom ili makar koškanjem dva “mokra” gosta. Potezale su se stolice, flaše pa i noževi, bilo je krvi a sve to uklapalo se u mozaik gradskog života. Pa i onaj koji bi pošao kući mračnim sokacima morao je dobro da pazi da ga ne sapletu i orobe gradski kesaroši i đilkoši, koji su obično u sitne sate dežurali ispred lokala i birali žrtve. Sa druge strane, ako bi dopali šaka žandarima, znali su šta ih čeka. Prvo kundaci a zatim bivolje žile od kojih su ostajali žigovi za ceo život kao podsećanje na njihova nedela.
Grad je, s obzirom na svoju veličinu, imao malo predstavnika zakona, a rastao je iz dana u dan. Bilo je sve više ljudi koji su se doseljavali u kvartove a broj žandara, policajaca i agenata to nije pratio u dovoljnoj meri. Po predgrađima patrole gotovo da nisu ni zalazile ili su to činile samo kada je bilo preke potrebe. Sve što se događalo u pogledu bezbednosti grada nije bilo ni nalik onome što će se desiti u večernjim satima 16. maja 1930. godine. Niš će tada dobiti ono što su imale najveće svetske metropole, poput Londona, Pariza i Njujorka − serijskog ubicu.
