Piše: Perica Hadži-Jovančić
Dablin slovi za jedan od najstarijih gradova u Irskoj. Prvo naselje se razvilo sa južne strane reke Lifi (Liffey), oko današnje ulice High Street u delu grada Libertis (The Liberties), još u vreme pre nego što je Sveti Patrik pokrstio Irce u 5. veku. Malo ispod, na mestu današnjeg keja Usher’s Island, nalazio se jedini prelaz preko reke u čitavoj okolini. Zvaničini naziv grada na irskom, Baile Átha Cliath (čita se otprilike „Balia Ao-ha Klia“, i znači, takođe otprilike „Mesto na obezbeđenom prelazu preko reke“), obično se uzima kao ime tog prvobitnog naselja, ali je ono zapravo prvi put zabeleženo tek u vreme anglo-normanskog Dablina, mnogo kasnije.
Negde otprilike u 7. veku, razvilo se još jedno naselje malo istočnije, na rečici Podl (Poddle), iznad njenog ušća u Lifi, otprilike oko današnjeg Dablinskog zamka (Dublin Castle). Ovo naselje se zvalo Dubh Linn, (čita se „Dav-lin“), u prevodu sa irskog „Crni bazen“, po prirodnoj depresiji na mestu današnjeg dvorišta zamka (Dubh Linn Garden), koja se tokom plime punila vodom iz Lifija. Okolina je verovatno bila solidno načičkana omanjim selima, naročito sa južne strane reke ako je suditi po nazivima današnjih gradskih naselja Ratmajns (Rathmines), Ratgar (Rathgar), ili Ratfarnam (Rathfarnham), koji svi u korenu imena sadrže reč Rath, stari irski naziv za utvrđeno uzvišenje pored naselja.
Godine 841, na obale reke su se iskrcali osvajači sa dalekog severa. Vikinški Dablin začet je oko ušća Podla u reku Lifi, koja je u to vreme bila dosta šira nego danas i otprilike do tog mesta plovna, te obezbeđivala pristup brodovima sa mora. Do prelaza u drugi milenijum, moć napadača sa severa je skršena, ali su priobalni vikinški gradovi poput Dablina, Voterforda (Waterford), Veksforda (Wexford) i Korka (Cork) nastavili svoj život relativno nezavisno od političkih previranja među Ircima u zaleđu, uglavnom kao centri trgovine i veza sa drugim priobalnim zajednicama i državama u severozapadnoj Evropi.
Dablinski zamak (Dublin Castle), pogled iz dvorišta (Dubh Linn Garden), sa mesta na kome se nekad nalazio prirodni bazen u proširenju donjeg toka reke Podl (Poddle), pre njenog ušća u Lifi (Liffey), koje je gradu dalo ime.
Velika priča o maloj ljubavi
A onda su 1169. na ostrvo stigle komšije sa obližnjeg, većeg ostrva, koje su, da budemo fer prema njima, zapravo bile pozvane u pomoć od strane jednog od tradicionalno zavađenih irskih kraljevstava; komšije su međutim zauzele Dablin za svoj račun, proterale Skandinavce, porazile lokalne Irce iz zaleđa grada, i ostale tu narednih 750 godina! Anglo-normansko osvajanje Irske je teklo postepeno, u fazama, i nije dovršeno do vremena Tjudora, tako da je tokom narednih 350 godina, do vremena kraljice Elizabete, samo mala teritorija sa središtem u Dablinu bila pod neposrednom vlašću engleske krune i na njoj su vladali engleski zakoni. Na severu se protezala do Dandalka (Dundalk), na jugu bila zaštićena Dablinskim planinama, dok se na zapad prostirala nekih 30ak kilometara od mora). Za ovaj pojas se ustalio naziv The Pale, za koji nisam siguran kako bi se preveo na srpsko-hrvatski… recimo ‘unutar palisade’ (jer je koren reči isti, od latinskog: palus, pali – kolac), pošto je domen bio ograđen kočevima i obezbeđen šancem. I danas se u engleskom jeziku koristi izraz „Beyond…“, ili „Outside the Pale“, za situacije van domena zakona ili za neku odluku koja je van zdravog razuma.
Valja reći da iako jeste na moru, Dablin teško da može da se nazove primorskim gradom – urbani reljef grada se istorijski u potpunosti razvijao severno i južno od Lifija, bez obzira što se grad širenjem u 20. veku ‘naslonio’ na Irsko more. Svi koji su živeli, ili dobro poznaju i UK i glavni grad Irske, znaju da je Dablin po izgledu očekivano (imajući u vidu istoriju) veoma sličan većim britanskim gradovima. Većina zgrada u centru pripada što klasičnoj džordžijanskoj (18. vek), što viktorijanskoj arhitekturi (19. vek). Centar grada je uglavnom i dobio sadašnju fizionomiju upravo u 18. veku, kada su nauštrb krivudavih uskih uličica iz srednjeg veka, prosečene za to vreme moderne, široke ulice poput D’Olier, Westmoreland, Dame, Grafton, ili South Great George’s sa južne i Sackville Street sa severne strane reke. Po sticanju nezavisnosti 1922, ova poslednja je preimenovana u O’Connell Street i danas se može reći da je… tja, ono što nazivamo glavnom ulicom po srpskim gradovima. Malo se suzdržavam da je nazovem glavnom, jer između Dablinaca rođenih sa suprotnih strana reke postoji surevnjivost i rivalitet. Elem, prva moderna ulica u Dablinu je zapravo bila malena Henrijeta (Henrietta St.), takođe sa severne strane, koje je tokom druge polovine 18. veka postala najprestižnija adresa dablinskog visokog društva. Bilo je to doba kada je u gradu cvetala trgovina vunom, a Dablin bio važan šraf britanske privrede i drugi najveći grad u državi posle Londona.
Džordžijanski Dablin. Gore: Park Merrion Square. Sredina: Fitzwilliam Street. Dole: Henrietta Street
Ipak, kako istorijski razvoj gradova poprima ponekad neočekivane tokove (što mi Leskovčani dobro znamo), tako se menjaju i sudbine njegovih istorijskih toponima. Dablin je do sredine 19. veku izgubio trku sa Belfastom, koji je ostao jedini značajni centar industrijske proizvodnje na ostrvu. Uporedo i nevezano sa laganim opadanjem njegovog privrednog značaja, grad je u isto vreme bio meta masovnog doseljavanja seoske sirotinje u bekstvu od gladi i potrazi za poslom. Osiromašena anglo-irska elita je počela da se iseljava ka predgrađima, a svoje višespratne kućerine u centru da deli na minijaturne stanove za izdavanje. U poslednjoj deceniji 19. veka, u svega 15 kuća u ulici Henrijeta, živelo je preko 800 duša! Ovaj usud prevashodno je zadesio nekada fensi ulice sa severne strane, koja je do sredine 19. veka smatrana otmenijom polovinom Dablina. Taj stari, istorijski Dablin, oivičen je sa južne strane Velikim (Grand Canal), a sa severne Kraljevskim kanalom (Royal Canal), koji se slivaju u Lifi blizu njenog ušća u more, sa suprotnih strana, otprilike na istom mestu na dablinskim dokovima. Dva kanala su dovršena malo pre i posle 1800. godine, obezbeđujući time transport parobrodima i bolje povezivanje grada sa unutrašnjošću ostrva.
Do Prvog svetskog rata Dablin se uglavnom još uvek nije širio preko ova dva kanala, osim na krajnjoj istočnoj strani južnog, Velikog kanala, gde su se krajem 19. veka Ranala (Ranelagh), Ratmajns i Bolsbridž (Ballsbridge) razvili u skupa i poželjna predgrađa i pribežište tadašnje elite. Po popisu iz 1911, grad Dablin ima malo više od 300.000 stanovnika; u jednoj od kratkih priča iz Džojsovih Dablinaca (knjiga koja je objavljena 1914.), mladi službenik koji je obeščastio ćerku vlasnice pansiona u kome živi konstatuje užasnut da će sada morati da se oženi njome, inače će pući bruka – jer kako kaže, Dablin je mali grad u kome se svi poznaju i sve se odmah dozna. Sto i kusur godina kasnije, Dablin ima pet puta više stanovnika, ali me supruga koja je rođena Dablinka, gotovo istim rečima uvek iznova upozorava da vodim računa šta pričam i sa kime se svađam na ulici (što umem ponekad da radim), ne samo da ne bih dobio batine, već i zato što je Dablin, na stranu geografija, mali grad u kome se stvari brzo pročuju. I zaista, odmah van malo šireg centra, Dablin se mnogo ne razlikuje od nekog omanjeg provincijalnog irskog grada. Po ovome ima sličnosti sa Minhenom, za koji Nemci vole da kažu da je najveće selo na svetu (Das größte Dorf auf dem Welt), dok Irci kažu da je Dablin najveće selo u Irskoj. U mom slučaju to izgleda ovako: moj tast, pozorišni glumac, se krajem 1970ih intenzivno družio sa Liamom Nisonom (Liam Neeson); moja supruga radi sa devojkom čiji je rođak bio pokojni pionir irskog roka Fil Lajnot (Phil Lynott); kada sam upisao doktorske studije na Kembridžu, ispalo je da je moj mentor, irski istoričar Brendan Sims (Simms), u detinjstvu bio komšija sa porodicom moje tašte u delu Dablina Sendimaunt (Sandymount); u toj istoj kući bake i deke moje supruge u Sendimauntu, kao podstanar je tokom 1950ih živeo irski književnik Toni Kronin (Anthony Cronin) sa porodicom; a kada sam ovde, u Dablinu krenuo da sarađujem sa jednim starijim ekonomskim istoričarem sa Triniti koledža (Trinity College Dublin), ispostavilo se da su njegov otac i deda moje supruge bili najbolji prijatelji.
Tekst i fotografije preuzete sa https://jarofmoles.
