Piše: Vladan Stojiljković
FIZIONOMIJA PIROTSKE TVRĐAVE
Pirotski grad se sastoji od tri celine koje su spojene u jednu: Gornji grad, Srednji grad i Donji grad. Sve one imaju svoju različitu namenu u sitemu odbrane i građene su različitim tehnikama u različitim vremenskim periodima.
Gornji grad je smešten na vrhu izdvojene stene velike visine pored desne obale reke Bistrice koja se nedaleko odatle uliva u Nišavu. Najviši deo Gornjeg grada pruža se pravcem istok-zapad, oblika je izduženog poligona, dimenzija 50×35 m. Poligonalni oblik je dobijen nepravilnim postavljanjem kula pravougaonih osnova na četiri strane sveta. Ojačanje koje je postignuto na kulama prati izlomljena trasa bedema pa su u severnom i istočnom uglu tako izvedena dva ispadna ugla. Izlomljeni jugozapadni bedem se završava petom kulom koja je isturena na pravcu gde se nalazi ulazna kapija Gornjeg grada.
Donžon kula, koja je najvećih dimenzija, podignuta je na samom vrhu stene i prati koncept utvrđenih gradova ovakvog tipa na teritoriji Balkana. Druga, mala kapija Gornjeg grada nalazi se na pravcu jugozapadnog bedema na najnižem delu uz severoistočni deo koji odvaja isturenu petu kulu. Na delu severozapadnog bedema kod donžon kule može se i danas videti završetak sa kruništem i šetnicom duž bedema. Širina bedema je 2.4 a najviša visina kod zapadne kule 11 metara. Sa utvrđenja Gornjeg grada dobro se vizuelno kontroliše okolina, podgrađe i komunikacija Carigradskog druma.
Nema sumnje da je mesto za izgradnju tvrđave pažljivo odabrano i ovde smešteno iako se u okolini nalaze položaji sa većom visinskom kotom. Arhitektonske karakteristike Gornjeg grada odgovaraju tipu utvrđenja konstruisanim u pograničnim područjima, manjih dimenzija prilagođenim odbrani od hladnog oružja. Kao takav grad se može smestiti u drugu polovinu XIV veka.
Od Gornjeg grada stepenasto se spuštajući istočno, južno i severno u podnožje stene formira se Srednji grad. Počinje od jugozapadne kule i sa više preloma zatvara prostor u obliku elipse dimenzija 70×60 metara. Između Gornjeg i Srednjeg grada u građevinskom pogledu ne postoji veza. U delu južnog bedema formirana je ranije jedna zasvođena kapija. Na bedemima prvobitne faze izgradnje Srednjeg grada nema tragova koji bi ukazivali na postojanje kula.
Bedemi ovog dela utvrđenja izgrađeni su nepravilnim slogom grubo obrađenog kamena sa jezgrom formiranim od trpanca. Najveća širina bedema Srednjeg grada iznosi 1.4 a najveća visina merena kod severnog dela bedema 9 metara. U Srednjem gradu istražen je jedan srednjevekovni sloj u kojem je pronađen neznatni pokretni materijal koji ga može smestiti u XIV ili prvu polovinu XV veka. Ovaj deo je inače dosta ruiniran i prepravljan tokom turske vladavine a pojedini delovi potpuno devastirani nakon oslobođenja 1878. godine.
Prema nekim podacima dobijenim arheološkim rekognisciranjem i povezivanjem sa istorijskim okolnostima postoji mogućnost da je Srednji grad izgrađen za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića od 1414. do 1425. godine. Donji grad je svoj obim dobio ukopavanjem kanala oko Srednjeg grada kao što je bio slučaj kod austrijskih utvrđenja građenih na teritoriji Srbije između 1717. i 1739. godine. Koncept ovakvih utvrđenja pratio je principe bastione trase maršala Vobana kao što je slučaj i sa tvrđavom u Nišu, inače najbližom utvrđenom tačkom na koju se Pirot oslanjao.
Kod Donjeg grada se primećuju dve faze od kojih je jedna strogo defanzivnog karaktera a druga prati opadanje moći Osmanske carevine krajem XVIII veka. Intervencije koje potiču iz vremena vladavine Turaka manjeg su obima i sve sa ciljem da se ojača odbrambena moć tvrđave. Naravno, njena funkcija je gotovo sasvim umanjena sa početkom ekspanzije vatrenog oružja i artiljerije. Istočno od tvrđave formira se postepeno otvoreno naselje pa tvrđava sve više služi kao namenski vojni objekat bez neke bitnije odbrambene funkcije.
Postoji jedan dosta opskuran podatak o obnovi Donjeg grada kojim je rukovodio Rahim paša 1804. godine u period početka ustanaka i buna. U tom periodu se obrazuje potpuno novo hrišćansko naselje na desnoj obali Nišave pod nazivom Tijabara dok je istočni deo, koji se danas pruža u samom jezgru Pirotskog grada, bio uglavnom naseljen muslimanskim stanovništvom. U period tursko-austrijskih ratova, a naročito posle velikog poraza koji su Osmanlije doživele prilikom opsade Beča 1683. godine, utvrđenje je, kako se čini, potpuno van funkcije. I Antun Vrančić koji ovde prolazi 1553. godine i Evlija Čelebija 1660. saglasni su da u gradu nema nikakvih građevina pa ni vojne posade.
ISTORIJSKA SUDBINA
Nakon oslobođenja jugoistočnih krajeva od Turaka i uključivanja u Kraljevinu Srbiju nakon 1878. godine, Pirot postaje okružno mesto. U njemu se nalaze administrativne jedinice Kraljevine kao što su načelstvo, okružni sud i komanda štaba Nišavke divizije. Međutim kako nas obaveštava jedan tadašnji savremenik, ,,Mali gradići u Pirotu i Beloj palanci, bez vrednosti su, i služili su samo kao skloništa municije i oružja,,. Najveća oštećenja Pirotski grad pretrpeo je prilikom srpsko-bugarskog rata 1885. godine. Izgleda da je srpska vojska koja se povlačila iz Pirota digla u vazduh skladište pešadijske i atriljerijske municije u tvrđavi. Jugozapadni deo grada bio je skoro potpuno uništen.
Nakon 1885. godine u kasnijim periodima Pirotski grad je korišćen uglavnom kao magacinski prostor. Potpuno gubi vojni karakter I postaje spomenik i istorijsko svedočanstvo koje putnik, dolazeći iz pravca Niša, prvo ugleda naulazu u Pirot. U XX veku, nakon Drugog svetskog rata potpuno zaboravljen i zanemaren još je više ruiniran i oštećen. Tek mu je obimnim radovima od 1976. do 1980. godine vraćen izgled srednjevekovne tvrđavice i na taj način su delimično sačuvane neke strukture.
Uz obnovu, počelo se i sa postepenim arheološkim istraživanjima koja bi trebalo da dovedu do rasvetljavanja istorijskih okolnosti vezanih za ovu fortifikaciju i njenu ulogu. Vredi pomenuti da je prilikom istraživanja sprovedenim 2015. godine otkrivena trasa bedema i ostaci dve kule južno od tvrđave, na mestu gde se sada nalazi park, koji govore u prilog tezi da je Tures bio više od putne stanice u antici.
Pirotska tvrđava doživela je potpunu obnovu 2018. godine i otvorena je za posetioce kao kulturno-istorijski spomenik i simbol grada Pirota. Istorijsko arheološka priča vezana za ovu značajnu fortifikaciju još nije završena, naprotiv, ona je tek otvorena. Njena priča je priča koja je važna ne samo za Pirot već i za čitavu okolinu. U svakom slučaju, svi oni koji dolaze ili prolaze kroz ovaj oduvek pogranični grad, treba da prošetaju ovim divnim objektom u kome živi veoma burna istorija.
