Piše: Vladimir Veljković
Veliki broj reprint izdanja polemičkih knjiga iz jugoslovenskog perioda i njihov uticaj na čitalačku publiku zainteresovanu za istorijsku tematiku, zasigurno su jedan od razloga zašto istoriji Jugoslavije još uvek ne pristupamo odmereno i racionalno. U Srbiji verovatno ne postoji sajam knjiga, knjižara ili ulična tezga, gde nećemo pronaći neko od izdanja spisa Verujem u Boga i srpstvo, pesnika i diplomate Jovana Dučića. Nekritičko čitanje ovakvih knjiga obično rezultira usvajanjem političkih stavova i zaključaka samog autora, odnosno aktera istorijskih događanja.
Međutim, shvatanja savremenika nekog istorijskog događaja ne moraju i ne bi trebala biti i naša. Dučićeva kritika jugoslovenstva, hrvatskih i slovenačkih političara u prvoj Jugoslaviji (Radića, Trumbića, Mačeka i Korošeca) pruža svedočanstvo i uvid u raspoloženje i razočaranost jednog dela srpskih intelektualaca ponašanjem političkih predstavnika Hrvata i Slovenaca u okviru tadašnje zajedničke države. Naša je obaveza da kritički sagledamo i srpsku stranu – ili onoliko strana koliko ih ima – sklapajući tako celovitu sliku ondašnjeg vremena.
Još bolje ćemo učiniti ako u razmatranje uključimo i šire istorijske procese. Od vremena Francuske revolucije (1789) na evropskom kontinentu je u 19. veku započeo proces formiranja nacija, pre svega kroz kulturu, a kasnije i kroz politiku. Paralelno sa formiranjem srpske i hrvatske nacije, među kulturnom i političkom elitom ovih naroda u opticaju je bila i ideja o etničkom, jezičkom i kulturnom jedinstvu svih Južnih Slovena, uključujući u nekim varijantama i Bugare.
Iz perspektive 19. veka formiranje jedinstvene nacionalne države Južnih Slovena nije bilo nužnost, ali jeste predstavljalo jednu od mogućnosti. Uslovi za njihovo ujedinjenje u samostalnu državu stvorili su se za vreme i nakon završetka Prvog svetskog rata.
Da su političke zamisli vladajućih elita jedno, a politička stvarnost nešto sasvim drugo, pokazale su već prve godine nove države. Nova politička nacija je zvanično bila definisana kao „troimeni narod, jedan isti po krvi, jeziku govornom i pisanom, po osećanjima jedinstva…“ (Krfska deklaracija 1917. godine).
Novostvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1929) postala je nacionalna država troimenog naroda, poreklom sastavljenog od tri „plemena“: Srba, Hrvata i Slovenaca. Novu naciju nije bilo lako stvoriti, naročito stoga što su procesi formiranja pre svega srpske i hrvatske nacije u prethodnom istorijskom periodu bili uveliko završeni. Političke stranke su oslikavale takvu podelu i ogromna većina njih bila je nacionalno ili regionalno razgraničena. Nijedna stranka nije sebe shvatala kao opštedržavnu, iako je to nalagala politička logika nove države i troimenog naroda.
Najbolji primeri etno-nacionalne podele su stranke koje su zauzimale veliki deo prostora na političkoj sceni: (srpska) Radikalna narodna stranka, Hrvatska seljačka stranka i Slovenačka ljudska stranka. Stranke koje su prevazilazile uže nacionalne okvire bile su Demokratska stranka, Komunistička partija Jugoslavije i Jugoslovenska muslimanska organizacija, ali su one imale mnogo manji udeo u biračkom telu u odnosu na prve tri.
Ponašanje stranaka i političkih elita Hrvata i Srba, nakon formiranja Kraljevine SHS, istoričari obično povezuju sa njihovim pređašnjim političkim mentalitetom stečenim u ranijim državnim tvorevinama. Politički život u Kraljevini Srbiji nije bio opterećan međunacionalnim sukobima, budući da se radilo o jednonacionalnoj državi Srba. Sa druge strane, Hrvati i Slovenci imali su višedecenijsko iskustvo političkog nadmetanja sa drugim nacijama u okviru višenacionalne Austro-Ugarske. Razlika je postojala i u državnom uređenju.
Kraljevina Srbija bila je unitarna država, a Austro-Ugarska dualna monarhija sa više pokrajina. I jedni i drugi žestoko su se trudili da u novim državnim okolnostima nametnu sopstvene političke modele. Hrvatski su političari srpsku stranu optuživali za hegemoniju i centralizam, dok su Srbi u hrvatskim zahtevima za federalizacijom podozrevali separatizam i nameru da se nova država razbije. Srbi su bili u početnoj prednosti, uostalom imali su svoju pobedničku vojsku i monarhiju.
Različitost političkih koncepcija najbolje se vidi iz dokumenata i deklaracija. Konferencija na ostrvu Krfu iz 1917, održana između srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, odlučila je da nova država bude ustavna, parlamentarna i demokratska monarhija, na čelu sa dinastijom Karađorđević. Drugačije su bile odluke Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, u Zagrebu osnovanog 8. oktobra 1918. godine.
Kao politički predstavnik svih Južnih Slovena na teritoriji Austro-Ugarske, Narodno vijeće je usvojilo krajem novembra Uputstva (tzv. Naputak) za delegaciju vijeća koja je trebala da putuje za Beograd i tamo obavi ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. Uputstva Narodnog vijeća predviđala su da će konačnu organizaciju države odrediti sveopšta Narodna ustavotvorna skupština koja bi odlučivala o ustavu, monarhiji ili republici, unutrašnjem državnom ustrojstvu i ostalim pitanjima. Do sastanka ustavotvorne skupštine, državom bi rukovodilo posebno Državno veće. Za neke se političare u Zagrebu srpska monarhija nije podrazumevala.
Poštovanje ovog dokumenta stvorilo bi sasvim drugačiju državu, ali se delegacija Narodnog vijeća u Beogradu tih odluka nije pridržavala. Delegacija je 1. decembra 1918. regentu i prestolonasledniku Aleksandru Karađorđeviću pročitala adresu u kojoj je stajala želja za ujedinjenjem Slovenaca, Hrvata i Srba sa teritorija bivše Austro-ugarske monarhije sa Srbijom i Crnom Gorom u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca.
Saopšteno je i da će vladarsku vlast na čitavoj teritoriji nove države imati kralj Petar, odnosno njegov zamenik regent Aleksandar. Nakon obraćanja delagacije, regent je proglasio ujedinjenje i tako stavio tačku na pitanje hoće li nova država biti monarhija ili republika. Istovremeno, postavljeni su i temelji budućeg nezadovoljstva.
Monarhija se nametnula kao garant očuvanja državne celine i glavni simbol okupljanja troimenog naroda. Kralj Aleksandar je nosio epitete viteškog vladara, ujedinitelja svih Južnih Slovena, osvetnika Kosova. Centralnu ulogu u izgradnji jugoslovenske nacije imao je vidovdanski kult. A njegov glavni promoter iz redova umetnika bio je hrvatski vajar Ivan Meštrović. Dvor je imao odlučujuću ulogu u sastavljanju i obaranju vlada, dajući podršku onim političarima koji nisu dovodili u pitanje novu državu i monarhiju.
Dobar primer u tom smislu je politički put Hrvatske seljačke stranke (HSS). Stranka je do 1925. negirala Kraljevinu SHS i zalagala se za republiku i federaciju. Nakon hapšenja njenog vođe Stjepana Radića (zbog učlanjenja stranke u Seljačku internacionalu u Moskvi), HSS je odustao od svoje politike. Odbacio je republikanizam, prihvatio centralistički Vidovdanski ustav (donet 1921) i dinastiju Karađorđević. Zauzvrat Radić je ušao u vladu. Verovatno bi sličnu političku sudbinu imali i komunisti, da su mogli biti elastičniji u svojim idealima.
Parlament Kraljevine SHS postao je mesto žestokih svađa i međusobnih optužbi. Ugled skupštine nepovratno je urušen pucnjima sa govornice radikalskog poslanika Puniše Račića, u pravcu grupe poslanika HSS-a, juna 1928. godine. Posledice su bile: dvojica mrtvih i nekoliko ranjenih. Stjepan Radić je preminuo od posledica ranjavanja.
Izlaz iz parlamentarne krize kralj Aleksandar je potražio u uvođenju diktature 6. januara 1929. godine, kada je ukinuo Vidovdanski ustav, raspustio Narodnu skupštinu i zabranio rad stranaka. Dve godine kasnije, proglašen od strane kralja, na snagu je stupio nedemokratski Septembarski ustav (nije podrazumevao podelu vlasti i parlamentarizam, dajući velika ovlašćenja kralju). Zemlja je promenila ime u Kraljevina Jugoslavija i podeljena je na banovine.
Svoje odluke kralj Aleksandar je ovako obrazložio: „Nastupio je čas, kada između Naroda i Kralja ne može i ne sme biti više posrednika. (…)
Umesto da parlamentarizam razvija i jača duh narodnog i državnog jedinstva, on – ovakav, kakav je – počinje da dovodi do duhovnog rasula i narodnog razjedinjavanja. Moja je sveta dužnost, da svim sredstvima čuvam Državno i Narodno jedinstvo. (…) Čuvati jedinstvo narodno i celinu državnu, to je najviši cilj Moje Vladavine…“ Ideju o jednom troimenom narodu zamenila je državna ideologija integralnog jugoslovenstva.
Ukidanje nezavisnosti parlamenta i zabrana rada nacionalnih stranaka pokazaće se kao privremeno rešenje. Režim čvrste ruke daće povoda separatizmu u Hrvatskoj i Makedoniji, pomognutom i od nekih stranih država.
Ubistvom kralja Aleksandra u Marseju 1934. godine od strane ustaša i makedonskog VMRO, sa istorijske pozornice je uklonjena ključna politička ličnost Jugoslavije i glavni simbol jugoslovenstva. Najavljujući tako i krvavi raspad Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Ali to neće biti i kraj Jugoslavije.
Druga Jugoslavija pokušaće da ispravi greške prve.
