Piše: Jovan Manojlović
Period između drevnih antičkih civilizacija i renesanse, poznatiji kao srednji vek, sa sobom je doneo velike zamkove, viteške turnire, jak uticaj crkve, ali i novitete u muzici.
Umetnost i crkva, tada su stvorile most između svetovnog i duhovnog, dajući nam tako dragoceno nasleđe u vidu gregorijanskih korala i trubadurskih pesama.
U ovom periodu, ne samo da su se rađale nove muzičke forme i instrumenti, već je postavljena osnova za notaciju muzike kakvu danas poznajemo.
Takođe, razvoj muzike nije zaobišao ni ove prostore, pa tako srpska srednjovekovna muzika predstavlja veoma zanimljiv period naše istorije.
Srednji vek i odlike njegove muzike
Tradicija pevanih molitvi i psalama proteže se još od ranih civilizacija. Ovakvo sakralno pevanje često je pratilo instrumente i bilo je obeleženo ritmičkim karakterom.
Nakon raznih uspona i padova drevnih civilizacija, pad Zapadnog rimskog carstva predstavlja kraj starog veka 476. godine nove ere. U srednjem veku su umetnost i crkva (pogotovo u Francuskoj i Italiji) bili u paraleli i međusobno su se podržavali, kao i napredovali.
Novo doba je došlo sa srednjim vekom. U Evropi nastaje feudalni društveni i ekonomski poredak, a snaga hriršćanske crkve raste. U razvitku nauke i umetnosti, a samim tim i u muzici, uspostavio se religijski pristup.
U sinagogi su, međutim, pevane molitve često izvođene bez pratnje instrumenata. Ritualni ples je bio isključen iz sinagoge, jer je ritmički karakter sakralne muzike ostavio po strani njene senzualne aspekte.
Čak su i same molitve, u smislu ritmičkih stihova, ustupile prostor prozi. Isključenje žena, uspon unisonog pevanja i zabrana instrumenata uspostavili su jasnu razliku između muzičkog izvođenja u sinagogi i onog na ulici.
Muzička izvođačka tradicija u hrišćanskoj crkvi proizašla je iz liturgijske tradicije judaizma. Melodijski obrasci za pevanje psalama i recitaciju drugih delova Svetog pisma jasno su bazirani na hebrejskim modelima.
Melodije poznatih crkvenih pesama pisane su uz pomoć neuma. Oni su se nalazili iznad latinskih tekstova za molitvu i bili su u obliku pravоugaonika. Neumi su pokazivali samo relativnu visinu i smer melodije, ali ne i dužinu i jačinu zvuka.
U 10. veku su počeli da neume stavljaju na linijama. Oblici koji su se razvili u srednjem veku su: motet, liturgija, misa i opelo.
U rimokatoličkoj liturgiji muzika se prvobitno izvodila tokom mise. Na početku, muziku su izvodili sveštenik i vernici, sve dok se iz vernika nije izdvojila posebna grupa pevača, nazvana hor, koja je preuzela muzičku ulogu odgovaranja i kontrasta solističkom pevanju sveštenika.
Foto: Canva
Žene su aktivno učestvovale u muzičkim izvođenjima u drevnoj hrišćanskoj crkvi sve do 578. godine, kada su obnovljene starije hebrejske prakse koje su ih isključivale. Od tog trenutka pa sve do 20. veka, horovi rimokatoličke crkve sastojali su se isključivo od muškaraca i dečaka.
Prvu reformu rane crkvene muzike navodno je sastavio papa Grgur I tokom svoje službe (590–604). Papa Grgur I (Grgur Veliki) bio je prvi čovek koji je sistematizovao čitavu zbirku melodija hrišćanske crkve i sastavio zbirku koja je obuhvatila pesme toga doba.
Ove monofonske latinske pesme bez pratnje instrumentala nazivaju se gregorijanski korali. Na početku srednjeg veka, za crkvenu muziku je bio zadužen poglavar katoličke crkve – rimski papa. On je bio zadužen za organizaciju verskih obreda i srodnih crkvenih pesama.
Grgurova kolekcija je odabrana iz pesama koje su već bile u upotrebi. Njegova reforma je te pesme dodelila određenim službama u liturgijskom kalendaru i generalno je naglasila jednostavni, duhovni, estetski kvalitet liturgijske muzike.
Muzika iz ove kolekcije i danas služi kao model melodijskog dizajna i smatra se jednim od spomenika zapadne muzičke literature. Ova škola liturgijskih pesama se još naziva „pleinčent” ili „pleinsong”.
Detalji o načinu izvođenja korala su izgubljeni, ali postoje spekulacije da je kvalitet zvuka koji su pevači koristili bio pomalo tanji i nazalniji nego kod savremenih pevača.
Autentični ritmički stil korala nije mogao biti utvrđen, mada postoji teorija da su osnovne ritmičke jedinice imale istu vrednost trajanja i da su bile grupisane u neregularno smenjujuće grupe dvojki i trojki. Nivoi tonova i tempa očigledno su varirali u zavisnosti od prilike.
Sačuvani su ručno pisani zapisi koji podsećaju pevače da budu pažljivi i skromni u svom radu, što ukazuje da su čak i najraniji liturgijski muzičari bili izloženi iskušenjima nepažnje i prekomernog izlaganja glasa.
Gvido Aretinski (italijanski teoretičar srednjovekovne muzike i monah) izumeo је danas poznate note, linijski sistem i solmizaciju. U 12. veku su već označili i trajanje nota.
U 1025/1026. godini, Gvido je sastavio jedno od svojih remek-dela, „Epistola de ignotо cantu”, u kome je objasnio svoju inovaciju: pevajući pesmu s lista pomoću slogova ut-re-mi-fa-sol-la.
Pozni srednji vek i novi žanrovi crkvene muzike
Glavni žanr svetovne muzike u 12. veku bila je trubadurska poezija. Izvođači ovog pravca zvani su trubaduri ili truveri u Francuskoj, minezengeri u Nemačkoj i bardovi u Engleskoj, koji su po poreklu bili iz niže i srednje klase.
Njihove pesme su još uvek bile monofone, sa svetovnom tematikom, obično sa pratnjom od 3-4 instrumenta, te su bile izvođene na narodnom jeziku.
U svetovnoj muzici instrumenti su najčešće imali prateću ulogu, međutim, putujući muzičari često su improvizovali na raznim praznicima i zabavama na svojim instrumentima. Najpopularniji instrumenti truvera su bili: rebek, njenjere, fidula, flauta, lauta i panova frula.
Srednjovekovni razvoj muzike, sa najdubljim posledicama za muzičko izvođenje, bio je razvoj polifonije, direktno povezan, kao što je gore naznačeno, sa izvođenjem liturgijskih korala.
Foto: Canva
Za izvođače i izvođenje, možda su najvažniji razvoji koji su usledili nakon polifonije poput usavršavanja notacija ritma, što je bilo neophodno kako bi se očuvala sinhronost nezavisnih melodijskih linija.
Prvo je korišćena očigledna vizuelna metoda vertikalnog poravnanja; kasnije, kako su gornji glasovi postajali složeniji u poređenju sa nižim (izvedenim iz korala), i kako je pisanje u partituri rasipalo prostor, razvijene su simboličnije metode za notiranje ritma, pre svega u i oko nove katedrale Notr Dam u Parizu.
U 14. veku, delimično zbog opadanja političke moći crkve, postavka za nove razvoje u muzici premestila se iz sakralnog u svetovno, iz crkve na dvor. Ovaj pomak vodio je novom naglasku na instrumentalnu muziku i izvođenje.
Već su niži glasovi počeli da se izvode na instrumentima – kako su njihove duge note činile teškim pevanje, a njihovi tekstovi (često samo nekoliko slogova) postali besmisleni izvan njihovih prvobitnih liturgijskih pozicija.
Sada, kako su svetovni vladari postajali sve važniji sponzori kompozitora i izvođača – situacija koja će trajati čak do 18. veka – svetovna i instrumentalna muzika su procvetale.
Polifona muzika crkve spajala se sa poetskom umetnošću trubadura, a dvojica najvažnijih kompozitora toga doba bili su slepi florentinski orguljaš Frančesko Landini i francuski pesnik Gilom de Mašou, kanonik iz Remsa.
Većina muzike ovih kompozitora čini se da je bila namenjena kombinovanom vokalno-instrumentalnom izvođenju, iako se to retko eksplicitno navodi u rukopisima.
Srednjovekovni kompozitori verovatno nisu imali čvrsta očekivanja o izvođačkim medijima. Sve do 17. veka, a čak i do 19. veka u slučaju kućnog izvođenja, izbor instrumenata verovatno je zavisio podjednako od dostupnih izvođača, kao i od bilo čega drugog.
Međutim, mnogi izvori ukazuju na to da su srednjovekovni muzičari često razdvajali instrumente na dve grupe, glasne i tihe (haut i bas, ili, vrlo opšte, duvačke i gudačke), i da su preferirali kontrastne zvukove unutar tih grupa radi maksimalne diferencijacije pojedinačnih delova.
Muzika za otvoreni prostor ili ceremonijalne svrhe izvođena je pomoću glasnih instrumenata (šalm, bombard, trombon, orgulje); muzika u zatvorenom prostoru, uz pomoć tihih instrumenata (lutnja, guda, frula, harfa).
Slike i osvetljenja rukopisa iz tog vremena pokazuju da su mnoge svetovne izvedbe uključivale širok spektar zvona, bubnjeva i drugih perkusivnih (udaračkih) instrumenata, kao i instrumenata sa dronovima – gajdi, violina, dvostrukih frula, hurdi-gurdi.
Delovi za ove instrumente nikada nisu pronađeni u muzičkim izvorima i moraju biti rekonstruisani za savremeno izvođenje.
Notacija srednjovekovne muzike često je obmanjujuća za savremene izvođače. Tako su „muzika fikta” (diele i molovi, tada zvane „musica ficta”) često izostavljane jer se smatralo da su nerazumljive. Takođe, izgleda da su varijacija, ukrašavanje i improvizacija bili veoma važni elementi srednjovekovnog izvođenja.
Poznato je da su se delovi nekih dvoglasnih vokalnih kompozicija iz 15. veka obogatili ekstempornom trećom verzijom, u tehnici nazvanoj „fuburdun” (franc. fauxbourdon); notacija bas densa iz 15. veka sastojala se samo od jedne linije neprocenjenih dugih nota, očigledno korišćenih od strane izvođačke grupe od tri instrumentalista za improvizaciju, slično kao što savremeni džez ansambli koriste note.
Srpska srednjovekovna crkvena muzika
U knjigama vizantijskih istoričara i arapskih putnika možemo da pronađemo dokaze da su muzičari i pevači bili prisutni i kod Južnih Slovena tokom srednjeg veka.
Kada su u 9. veku Ćirilo i Metodije krstili Slovene, prevodili su i crkvene knjige i liturgijske tekstove na slovenski jezik. Tada je počeo razvoj crkvene muzike. Srpska srednjovekovna muzika se uglavnom razvijala između 12. i 15. veka pomoću vizantijske muzičke kulture.
Foto: Canva
Srpske himne zasnovane su na melodijama koje su pronađene u Osmoglasniku. To je liturgijska knjiga kao i zbirka crkvenih pesama koje se upotrebljavaju za bogosluženje.
Osmoglasnik je sadržaо pesme posvećene Hristovom vaskrsenju i njihovi tekstovi su se pevali nedeljom. Ciklus od osam nedelja, koji se zove stolp, predstavljao je period za izmenu osam glasova Osmoglasnika.
Srpska crkvena muzika u srednjem veku duboko je utemeljena u svojim vizantijskim korenima. Poput crkvene muzike u Vizantiji, srpska crkvena muzika tog perioda bila je isključivo vokalna i jednoglasna.
Osnovni fokus stare srpske crkvene muzike bio je na tekstovima, budući da je bila namenjena isključivo za bogosluženje. Njen glavni cilj bio je jasno i razumljivo prenošenje tekstualnih poruka uz očuvanje bogatstva melodije.
Slično vizantijskim napevima, melodije srpskog crkvenog pevanja bile su organizovane prema osmoglasju. To znači da su bile podeljene u osam glasova, svaki sa svojim karakterističnim muzičkim osobinama.
Svaki crkveni glas predstavljao je okvirni muzički model za pevanje različitih tekstova, prepoznatljiv po svojim karakteristikama.
Izvođači srpske crkvene muzike bili su monasi i monahinje koji su pevali kao solisti, dok su ostali članovi hora bili raspoređeni u dve pevnice – desnu i levu.
Domestik, vođa hora, pokretima ruke bi pokušao da prenese melodiju i interpretaciju pesme, dok bi prostopsalt, glavni pevač, otpevao karakteristične početne tonove.
Značajni izvori za istoriju srpske srednjovekovne crkvene muzike nalaze se u bibliotekama i arhivima širom sveta. Među njima su rukopisi trojice kompozitora iz 15. veka. To su: kir Stefan Srbin, Isaija Srbin i Nikola Srbin.
S obzirom na strogo poštovanje vizantijske estetske filozofije, srpska crkvena muzika iz srednjeg veka sledila je kanonski determinisane okvire tradicije i težila zajedničkom dostizanju univerzalne lepote poetskog izraza.
Ipak, srpski autori su uspeli da ostvare izvesne specifičnosti, stvarajući dela izuzetne lepote koja se mogu uporediti sa srednjovekovnim freskama.
