Piše: Vladan Stojiljković
Često se kroz epohe gradova potenciraju čelni ljudi koji su upravljali njima pa se i celi periodi života gradova nazivaju prema njima. Takođe se često, iz raznoraznih razloga, zaboravljaju dela i ljudi koji su ih učinili ili se kroz istoriju njihova vrednost minimalizuje. Grad Niš je prošao dale put od antičkog perioda, gde se često potencira kao Konstantinov grad, iako nemamo pouzdane podatke koliko je ovaj moćni car, osim toga što je bio ovde rođen, i učinio za njega. Vekovima kasnije pojavljuje se jedna ličnost, koja nije bila sa ovih prostora, iz ovoga naroda niti hrišćanske vere, koja je, za kratko vreme svoje uprave od svega nekoliko godina, pokušala da od Niša napravi pravi evropski grad, iako je on sam bio Turčin.
Četrdesetih godina XIX veka, pa i kasnije, grad Niš je imao do četiri hiljade kuća i oko 30 hiljada stanovnika. Uprkos razvoju, grad je i dalje imao orijentalni izgled sa krivudavim sokacima, džombastom kaldrmom, zapuštenim i oronulim fasadama, brojnim džamijama čiji su minareti štrčali iznad krovova niskih udžerica, nebrojenim ćorsokacima i baštama između kuća. Nije bila retkost da je pored kuća odlagano đubre da bi se o njega sa padom prvog mraka saplitali stanovnici mahala jer na ulicama nije bilo nikakvog osvetljenja. Nešto bolji izgled imala je hrišćanska četvrt koja se smestila oko saborne crkve i gde je 1864. godine otvoren han za putnike namernike. Higijena u gradu je generalno bila ublažena time što je postojalo više hamama, koje su mogle da koriste i najsiromašniji slojevi. Viši slojevi Turaka, pripadnici osmanske administracije i vojske obitavali su između zidova tvrđave gde su se nalazili njihovi rezidencijalni kompleksi. Pored toga u kompleksu tvrđave postojalo je sve što je prosečnom turčinu toga vremena bilo potrebno za život – škole, bakalnice, pijaca, bogomolje, tako da on nije morao ni da je napušta.
U ovakav Niš 1861. godine na mesto guvernera dolazi Ahmed Šefik Mithad paša (18. oktobar 1822 -26. april 1883. godine). Ovaj vrhunski intelektualac i državnik svoga vremena rođen je u prestonici Osmanske Turske u Istanbulu u porodici koja je bila bektašijske provijencije muslimanskih intelektualaca. Kao i većina njegovih predaka obrazovao se u medresi, islamskoj religioznoj školi, iako će kasnije naginjati ideji da škole ne moraju biti isključivo vezane za religiju. Njegov otac, Hadži Air efendi Zade službovao je kao sudija u Vidinu i Loveču u današnjoj Bugarskoj koja je tada bila deo velike Osmanske imperije, pa je Mithad proveo jedan deo svoje mladosti u ovim gradovima. Odmah primećen kao jako obrazovan, čirokih pogleda i britkog intelekta, Mithad paša već 1836. godine radi u sekretarijatu velikog vezira a već 1854. veliki vezir Kibrizli Mehmed paša mu poverava upravljanje provincijom Adrijanopolja kao i zadatak na suzbijanju razbojništva i nasilja na Balkanu.
Godine 1858. šest meseci provodi na studijskim putovanjima i usavršavanju po zapadnoj Evropi, Beču, Londonu, Parizu i Briselu, gde uviđa da Turska mora da uzme drugi kurs i modernizuje se. Za guvernera Niša dolazi 1861. godine i brzim reformama uspeva da transformiše grad i da mu obrise evropskih gradova toga vremena. Podiže škole, puteve, mostove, bavi se socijalnim, zdravstvenim pa i vojnim problemima. Formira Islahanu zanatlijsku školu u kojoj mogu da se školuju i hrišćanska i turska deca a daje i prilog od 2000 dukata kako bi se formirala srpska škola sa nastavnim kadrom iz srpskih redova. Mnogi mu ipak zameraju što je jedan od obaveznih predmeta u ovoj školi turski jezik. Njegovi najpoznatiji radovi su svakako građenje šančeva oko Niša u komunalne svrhe i opkopa koji ga je štitio od poplava. Između 1862 i 1865. godine Mithad paša podiže veliku konjičku kasarnu (kod Železničke stanice) a na Viniku, Gorici i Popovoj glavi gradi sistem tabija, manjih utvrđenja naoružanih artiljerijom koja su imala zadatak da štite prilaze gradu. Ona će ostati upamćena kao najtvrđi položaji prilikom srpskog napada i oslobođenja grada 1878/79. godine pod imenom Mithad pašini forovi. Osim toga izgrađena je hapsana, kiridžijska kompanija za raznošenje pošte i prevoz putnika, proširen je pazar i prokopan i otvoreni kanal od Čaira do mosta kod Beograd mahale čija je namena bila da odvodnjava vodoplavni i od podzemnih voda večito vlažni Čair.
Izgradnja novih infrastruktura, unapređenje saobraćaja i putnih mreža dovode do toga da Niš postane razvijeno i važno trgovačko središte ovog dela Balkana u XIX veku. Uporedo sa trgovinom jača i sfera zanatlija što dodatno pojačava intenzitet robo-novčane razmene. Starim drumovima prevozila se roba od najviše 150 oka težine a na novouzgrađenim bilo je moguće prevesti i čitavih 500 oka za jedan dan. S obzirom na stepen hajdučije u ovom podneblju, putevi su obezbeđeni karaulama i naoružanim posadama. Niš postaje otvoren grad u svakom pogledu a njegov napredak je itekako vidljiv. Uspesi Mithad paše i njegova vizionarska politika dovode ga u periodu između 1864. i 1868. godine na mesto guvernera dunavskih provincija osmanskog carstva. Grad Niš se u XIX veku uglavnom širio duž leve obale Nišave. Posedovao je više gradskih četvrti a na desnoj obali su ostale Jagodin i Beograd mahala a između njih Tvrđava. Glavni urbani deo sa leve obale bio je koncentrisan na prostoru oko Saborne crkve. Veliki opkop oko grada koji ga je štitio od poplava, ujedno je imao i ulogu fortifikacije koja je sprečavala da se u grad uđe bez kontrole. Na pojasevima kanala postavljene su četiri kapije – Stambol kapija na pirotskom drumu, negde na prostoru gde se danas nalazi deo grada koji se naziva „Crveni pevac“, zatim, Kapija Sv. Nikole u reonu istoimenog pravoslavnog hrama, Žožina kapija kod Starog groblja i Leskovačka kapija koja se nalazila na prostoru koji danas zahvata glavna železnička stanica. Sedište i rezidencija guvernera grada kao i administrativni i vojni aparat nalazili su se unutar tvrđave. Niška tvrđava je, kako se vidi i na retkim fotografijama njene unutrašnjosti iz toga doba, imala građevine raznih namena koje su Turci koristili. Izneđu ostalog tu se nalazio i pašin konak koga svakako ne treba mešati sa Bećir begovim konakom na drugoj strani reke, koji je kasnije postao Kraljev dvor Obrenovića. Osim njega, tu se nalazilo i nekoliko kasarnskih objekata, sahat kula, škola, telegraf, bolnica, hapsane, arsenal…
Nakon bombardovanja Beograda 1862. godine na prostoru oko crkve Svetog Nikole u pedesetak kuća koje su Srbi podigli kulukom u oblasti Čaira doseljeni su Turci koji su odatle pobegli. Niš je, kao i svaki grad imao svoja predgrađa – čivlike, Grbavički čivlik (u reonu danačnjeg kliničkog centra), sa doseljenicima iz svrljiškog sela Grbavča i Čalkandži čivlik, kod starog vašarišta, nazvan tako po ljudima koji su činili žito – čalkandžijama.
Karolin Finkel, britanski istoričar-turkolog koja je napisala značajno delo iz osmanske istorije „Osmanski san: Istorija osmanskog carstva od 1300. do 1923. godine“ opisala je Mithad pašu kao istinskog predstavnika tanzimatskog optimizma koji je verovao da se separatističke tendencije unutar Carstva mogu najbolje suzbijati demonstracijom dobre državne uprave. Svakako da je Mithad paša to sprovodio u delo na mestima gde je službovao uprkos otporu na koji je nailazio. Neminovno, ovakvi pogledi su doveli do sukoba Mithada sa Veliki vezirom Ali pašom, a nakon prevazilaženja nesporazuma Mithad paša biva postavljen za guvernera Bagdada 1869. godine. On odmah po svom postavljenju otvara nekoliko državnih škola potencirajući, kao i uvek, važnost obrazovanja. Zatim se posvećuje vojnim poslovima i potpuno reformiše Šestu armiju i otvara vojnu školu i neumorno radi na modernizovanju provincije. Ser Henri Dobs, visoki britanski predstavnik u Iraku označio je tri godine Mithadovog upravljanja provincijom kao najbezbedniji i najstabilniji period turskog upravljanja ovim regionom. Godine 1872. Mithad paša se po nalogu vratio u Istanbul, gde ga je sultan Abdulaziz I imenovao za velikog vezira. Međutim, njihov odnos obeležili su brojni sukobi koji su uglavnom bili vezani za upravljanje finansijama i ekonomiju države. Posle samo dva meseca Mithad paša je razrešen dužnosti velikog vezira i postavljen na dužnost ministra pravde koju je obavljao od 1873. do 1875. godine. Finansijska i diplomatska kriza koja je nastala u Osmanskom carstvu pružiće mu priliku da predstavi svoju konstituciju 1876. godine. Dana 15. juna 1876. godine jedan osmanski pešadijski oficir pod imenom Čarkez Hasan upao je na sastanak koji se održavao u kabinetu Mithad paše i na kome su se nalazili svi glavni ministri i izvršio oružani napad. Pogođen je ministar rata Husein Avni paša i ministar spoljnih poslova Rašid paša koji je umro odmah kao i jedan od Mithadovih sluga Ahmed aga. Ukupno je stradalo pet a ranjeno 10 osoba a napadač je uhapšen i osuđen na smrt. U istoriji je ovaj incident ostao upamćen kao „Čerkez Hasan incident“.
Mithad paša opet stupa na mesto velikog vezira 19. decembra 1876. godine umesto Mehmed Rušdi paše koji je nastradao u incidentu. Kada je stupao na dužnost čvrsto je obećao da će sprovesti reforme u svim sferama a ujedno je to bila i prilika da predstavi svoju konstituciju pred senatom. Ona se pred parlamentom našla već 23. decembra 1876. godine. Vrlo smelo i vizionarski uobličena, ona je predviđala ista prava za sve građane bez obzira na veru ili rasu, oslobađanje robova, nazavisno sudstvo bazirano na civilnim zakonima, osnovno obrazovanje za sve i parlament koji imenuje sultan. Nakon ovoga Mithad paša gubi podršku i od svojih najodanijih istomišljenika u najvećoj meri zbog tačke u konstituciji koja pruža ista prava i nemuslimanima. Sultan Abdul hamid nije imao posebno interesovanje za konstitucionalizam, pa je 4. februara 1877. godine poslao Mithad pašu u egzil u Brindizi. Odatle je Mithad posetio Francusku, Španiju, Britaniju i Austrougarsku gde je napisao memorandum podrške turskoj koja je te godine ušla u rat sa Rusijom, kada su i mnoge balkanske države najzad oslobodile svoje krajeve od vekovne turske vladavine a mapa jugoistočne Evrope dobila novi izgled. Popularnost Mithad paše u Evropi i stalni Britanski pritisci na Vladu u Istanbulu doveli su do toga da sultan Abdul Hamid dozvoli Mithad paši povratak iz egzila i on stiže 26. septembra 1878. godine na Krit. Sultan Abdul Hamid II nakon završetka rata sa Rusijom u kome je Turska izgubila kontrolu nad velikim brojem teritorija, raspušta parlament i vraća se despotskoj vladavini. Britanija opet interveniše u slučaju Mithad paše, i on je postavljen za guvernera vilajeta Sirija 22. novembra 1878. godine gde sprovodi niz reformi uglavnom vezanih za sistem obrazovanja. Podstiče lokalne moćnike da investiraju u razvojne projekte kao što je tramvajski sistem u Tripoliju, izgradnja puteva i nihovo obezbeđenje. Opet je sa velikim optimizmom u progres služio u Izmiru kao guverner vilajeta Ajdin, kada je posle samo nekoliko meseci uhapšen. Optužen je da je učestvovao u zaveri u kojoj je ubijen sultan Abdulaziz. Istraga i saslušanje obavljani su u Jildizu na više nego očigledno montiranom procesu. Korišćeni su sumnjivi svedoci i dokazi a iskazi su dobijani mučenjem, ucenom i torturom. Protivnici Mithad paše bili su rešeni da ga po svaku cenu uklone. Uprkos montiranom procesu i sumnjivim svedocima i dokazima ovo je bilo dovoljno da ga sud osudi na smrt. I opet na intervenciju Britanije smrtna kazna zamenjena je zatvorom. Zatvoren je u tvrđavu Taif u Hejazu. Emir od Meke je ubrzo po Mithad pašinom dolasku dobio je poruku iz prestonice da smrt Mithad paše mora da se sprovede ali da mora da bude „slučajna“. Emir Abdul Mutalib bio je iskreni Mithad pašin prijatelj i nije hteo da ovo sprovede u delo. Međutim Mithad pašini protivnici bili su očigledno moćniji pa je Osman paša, guverner Hejaza opkolio emirovu letnju rezidenciju u Taifu i uhapsio ga. Sada Mithad paši nije bilo spasa. Ubijen je u svojoj ćeliji 26. aprila 1883. godine a njegova smrt nikada nije istraživana osim u istorijskim krugovima.
Čovek koji je imao viziju jedne nove moderne države, države koja se bazirala na novim temeljima demokratije i koja je kao takva mogla da stupi u predvorje jedne nove epohe koju je nosio XX vek osuđen je i ubijen zbog svojih ideja. Isti taj čovek uspeo je da preporodi i da novi lik i smer gradu na Balkanu u osvit njegovog novog života kao potpuno slobodnog srpskog grada. Na temeljima Mithad pašinog Niša razvijaće se novi i moderni grad.
