Prilog poznavanju urbane topografije Niša
Piše: Vladan Stojiljković
Prostor koji danas predstavlja epicentar Niša nastao je kao rezultat nekoliko faktora koji su diktirali raprostiranje grada kroz istoriju. Ne može se sa sigurnošću reći koji je od njih bio presudan, ali je činjenica da su svi imali svoj uticaj. Izvori i svedočanstva koji nam približavaju transformaciju ovog prostora kroz istoriju jako su siromašni. Tek od kraja XVIII i početka XIX veka dobijamo konkretnu urbanističku sliku ovog dela grada.
Ako bi se vratili kroz istoriju, gotovo do samog nastanka grada, nazovimo ga nukleusom budućeg Niša, shvatićemo da se on u početku prostirao na desnoj strani Nišave, na prostoru koji danas zahvataju tvrđava i Gradsko polje. U antičko vreme, na ovom se delu nalazio rimski logor od kojeg se na drugu stranu reke stizalo preko kamenog mosta, čiji su ostaci u vidu dva kamena stuba konstatovani prilikom arheoloških iskopavanja sredinom prošlog veka. Onda se na drugoj strani prostirao vicus − naselje autohtonog stanovništva. Današnji prostor Trga kralja Milana predstavljao je i prirodnu raskrsnicu puteva od kojih je najvažniji bio svakako Via militaris, kasniji Carigradski drum. Tako u kontekstu arheoloških istraživanja i antičke urbane topografije grada ovaj prostor možemo smatrati putnom raskrsnicom. U prilog tome ide i pronalazak ostataka manjeg utvrđenog objekta (castrum) nasuprot glavne kapije tvrđave, preciznije na površini koju sada zahvata zgrada ,,Telenora“ na uglu ulica Milojka Lešjanina i Balkanske. Ovaj je objekat mogao imati ulogu kontrolnog punkta putnih pravaca.
Osim ovih tragova, o prostoru centralnog trga Niša iz perioda antike nemamo nikakvih daljih podataka. Prvi pisani trag koji govori o ovom delu grada pojavljuje se mnogo kasnije, tek 1096. godine, tokom Prvog krstaškog rata. Te godine, meseca jula, u grad stiže kontigent krstaša koji predvodi Petar Amijenski, poznatiji kao Petar Pustinjak a belešku o njihovom prolasku je ostavio čuveni krstaški hroničar Albert Ahenski u okviru svog obimnog dela koje se bavi vizantijsko-ugarskim odnosima sa kraja XI veka – Historie Hierosolymitans – Albericus Aquensis… U njemu on kaže: ,,Prešavši preko mosta (Petar Pustinjak sa vojskom) ulogori se na levoj obali reke“. Nakon toga Ahenski opisuje sukob koji se dogodio između meštana i nemačkih krstaša prilikom kojeg su krstaši zapalili dve vodenice na Nišavi a koje su se, prema svemu sudeći, nalazile ne levoj obali reke. Nakon ovog izvora opet nemamo nikakvih podataka o izgledu ili urbanim aktivnostima u ovom delu grada.
Iz perioda vizantijske vladavine o Nišu imamo veoma malo podataka pa je razumljivo da ni o ovom delu grada ne postoje izvori. Sve do XV veka, kada je Niš potpuno osmanski grad, nemamo nikakve konkretne podatke, a od tada oni se množe i počinje da se stvara jasna slika o samom gradu pa i o ovom njegovom delu. U opisima počinju da se pojavljuju objekti koji se nalaze na levoj obali Nišave, iako tvrđava ostaje glavno gradsko jezgro. Govori se opet o dve vodenice, zatim hamamu nekog Mehmed bega (nalazio se na prostoru gde je sada smeštena knjižara ,,Hijeroglif,“, ispod tvrđavskog mosta), a u XVI veku pominju se i prvi dućani i, kao jedan od najreprezentativnijih objekta, karavansaraj na mestu gde se sada nalazi gradski parking ispod mosta.
Austrijski poslanik i putopisac ostavio je prilikom prolaska kroz Niš na putu za Carigrad 1534. godine ovaj zapis: ,,Građevina je četvorostrana s prizemljem i spratom, sa kapijom na čeonoj strani i prostranim dvorištem u sredini zgrade. Na dvema naspramnim stranama nalazilo se po šest zasvedenih ćelija a u svakoj po jedno ognjište i jedan mali prozor. Svaka ćelija dugačka je dva hvata (3.78 m.) a visoka koliko čovek rukom može dosegnuti“,. Putopisci koji ovde borave ili prolaze tokom XVI ili XVII veka naizmenično beleže i pominju ovaj objekat, a u XVIII veku nema više izvora o njemu pa je, kako se čini, porušen a na tom prostoru formira se At Pazar − konjska pijaca, zatim i Bit pazar, ekvivalent današnjoj buvljoj pijaci.
Niška tvrđava, ovakva kakvu je i danas vidimo sa manjim izmenama, izgrađena je u periodu 1719. do 1723. godine i u njoj su bile smeštene sve administrativne, vojne i religiozne ustanove toga vremena a sama tvrđava se češće naziva u izvorima ,,Niški grad“, čime je naselje sa druge strane reke bilo potpuno zapostavljeno u svakom smislu. Prva džamija koja je podignuta sa leve strane Nišave bila je Hizir begova džamija, smeštena baš na mestu gde se sada nalazi Spomenik oslobodiocima grada. Oko džamije se, nalik svim kasabama turskoga carstva, postepeno formirala mahala koja je predstavljala prvobitni zametak čaršije na levoj obali Nišave. Drveni most koji je povezivao tvrđavu sa drugom obalom je 1611. godine zamenjen kamenim mostom − Taš ćuprijom, a oko njega se formirala nova mahala. Grad je ovakav i u opisu čuvenog turskog putopisca Evlije Čelebije koji je u njemu boravio 1660. godine. Nakon toga počinje ubrzano izmeštanje urbanog jezgra grada a glavne promene nastupaju nakon Tursko-austrijskog rata kada je grad, a naročito tvrđava, pretrpeo velika razaranja. Ovo je nateralo Turke da izgrade modernu tvrđavu čije strukture vidimo i dan-danas.
Na drugoj strani reke formira se kasaba, tursko naselje sa svim pripadajućim elementima. Među redovima kuća pojavljuju se linije sokaka, podižu se nove džamije i niču dućani, kafedžinice i zanatske radnje. Niš dobija potpuni orijentalni izgled. Ovaj urbanistički period živi sve do oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine, kada počinje prvo plansko uređenje i njegova transformacija iz orijentalne kasabe u moderan evropski grad. Prostor centralnog gradskog trga bio je prvi na udaru. Srušena je Hizir begova (ili kako se još zvala Pašina) džamija 1879. godine i taj prostor je raščišćen. Pošto se oko džamije nalazilo i groblje uglednih Turaka, njihovi sunarodnici su namesto srušene džamije podigli česmu, kako bi, preme verovanju, duše umrlih imale gde da piju vodu. Deset godina kasnije ova česma je preneta na Arnaut pazar (sadašnji prostor Trga kralja Aleksandra ili bivši Vojske Srbije). Tridesetih godina XX veka česma je preseljena u Čair, a zatim opet krajem istog veka vraćena na Trg kralja Milana. Nije poznato ko je uklonio grobove Turaka na trgu ali se zna da je te iste, 1879. godine, dana 15. avgusta, buknuo strahovit požar koji je progutao veći deo Jevrejske mahale koja se nalazila na levoj obali Nišave. Tom prilikom su izgorele sinagoga, rabinova kuća, jevrejski dom i mnogobrojni dućani i privatne kuće sve do same obale Nišave. Nikada nije ustanovljeno da li je to bila odmazda za uklanjanje turskog groblja i rušenje džamije na centralnom trgu.
U prostoru tvrđave smestila se srpska vojska a težište urbanog razvoja premešteno je na drugu obalu naselja. Nestale su osmanske arhitektonske strukture a na njihovim mestima podizane su nove moderne građevine od kojih i danas vidimo pojedine.
Trg kralja Milana br. 1 − danas zgrada restorana „Mekdonalds“
Ova građevina jedna je od najstarijih kuća na trgu. Podignuta je 15. jula 1882. godine kao kuća pukovnika Svetozara Hadžića, prvog komandanta oslobođenog Niša. Bila je to spratna kuća koju je podigao izvesni Stratimir Mijović, ugledni niški časovničar zajedno sa juvelirom Božom Markovićem. U niškom listu “Sloboda“ 17. novembra 1893. godine objavljen je oglas da se u zgradi puk. Svetozara Hadžića, Ulica Leskovačka 2, ,,izdaje stan sa četiri sobe, zasebnom kujnom, šupom za drva i štalom,“, a kuća je tada bila u vlasništvu industrijalca Đoke S. Nešića koji je i dao oglas. U prizemlju zgrade se nalazio dućan dok je na spratu bio prostor za stanovanje. Kuća je imala sva obeležja moderne arhitekture toga vremena, ukrašena dekorativnom plastikom, terasom koja gleda na trg i profilisanim prozorima. U periodu između dva svetska rata u njoj je bila jedno vreme smeštena ,“Građanska kasina“, a nakon Drugog svetskog rata, kako pamte još mnoge generacije iz 60-ih, 70-ih godina, ovde se nalazila čuvena poslastičarnica „Balkan“.
Trg kralja Milana br. 3 − danas kazino „Kalas“
I ovo zdanje koje stoji u redu zgrada okrenutih centralnom trgu, koliko-toliko je zadržalo svoj izvorni izgled. Podignuto je 1893. godine sa namerom da bude porodična kuća po projektu nekog beogradskog arhitekte čije ime, nažalost, nije ostalo zabeleženo. Jedna od prvih knjižara u Nišu nalazila se baš ovde i zvala se jednostavno „Andrićeva knjižara“. Nakon II sv. rata ovde se sve do 1986. godine nalazila knjižara ,,Đura Jakšić“.
Trg kralja Milana br. 5
Ovo je jedna od najlepših kuća na prostoru koji je zahvatao Trg kralja Milana, skladnih je proporcija i sa mnogo detalja na fasadi. Njenu izgradnju naručio je trgovac Jordan Zlatković, a kasnije ju je otkupio Slobodan Anđelković, vlasnik mlina i radionice za tkanje pod imenom ,,Zlatna žica“, čiji je formalni vlasnik bila Anđelkovićeva žena. U radnji koja je zauzimala prizemlje, što je jedan od interesantnijih detalja, oduvek se nalazila prodavnica obuće sve do početka XXI veka.
Trg kralja Milana br. 7 − danas zgrada Unikredit banke.
Jedna od najreprezentativnijih građevina na glavnom gradskom trgu podignuta je 1908. godine sa visokom mansardom i izraženim vencem ispod krova. Prva generalna banka otvorena je u ovoj zgradi 1921. godine i već do 1928. ovo je bila finansijska institucija sa visokim renomeom i velikim kapitalom. Na čelu ove uspešne banke stajao je čuveni niški bankar Dušan Kocić. Posle II sv. rata i ova zgrada, kao uostalom i ceo blok na trgu, nacionalizovani su, pa se u njoj smestila beogradska agencija ,,Putnik“, a od 1975. u njoj se nalazila čuvena ,,Putnikova pivnica“. Početkom XXI veka zgrada se vratila prvobitnoj nameni, pa je u njoj sada smeštena ekspozitura Unikredit banke.
Trg kralja Milana br. 11
Na ovoj adresi nalazila se jedna od prvih ugostiteljskih radnji na centralnom gradskom trgu − čuveni hotel ,,Palas“ (u kasnijim vremenima ,,Union“). Podignut je odmah nakon oslobođenja Niša od Turaka kao gostionica sa spratnim delom koju je podigao izvesni Proka Živković, a od 1888. godine nosila je naziv ,,Prokina kafana“. Bila je mesto okupljanja umetnika, pisaca i političara grada. Nakon I sv. rata Prokin sin Aleksa Živković nadogradio je i proširio objekat sa još dva sprata i pretvorio u jedan od prvih hotela u gradu pod imenom ,,Palas“. Na spratovima se nalazilo dvadeset lepo uređenih soba sa kupatilom, a u prizemlju veliki restoranski prostor. Ispred kafane se pružala natkrivena bašta. Izgled ovog objekta je vidljiv na najstarijim fotografijama i razglednicama starog Niša. Od sredine drugog sprata izdizao se izbočeni erkerni deo koji se pružao nad mansardnim krovom i imao završetak u obliku lepe i stiizovane kupole. Cela građevina odisala je neorenesansnim stilom koji je činio da ima jednu od najlepših fasada u gradu. Oko 1930. godine kafana hotela ,,Palas“ bila je mesto gde su se okupljali boemi, a neretko su držane i književne večeri pa je u niškim hronikama ostalo zabeleženo da je 1932. organizovano i čitanje pesama srpskog pesnika Vojislava Ilića Mlađeg. Nakon II svetskog rata objekat je nacinalizovan od strane novih vlasti i pretvoren u restoran društvene ishrane, da bi 1952. stradao u požaru. Nakon rekonstrukcije, kojom prilikom je uklonjena kupola a dograđen sprat, pretvoren je u hotel ,,Beograd“. Hotel nije radio sa zadovoljavajućim kapacitetom pa je u njemu 1965. godine otvoren prvi studentski dom u Nišu. Od 1975. ovo je opet ugostiteljski objekat, pod imenom ,,Union“, kojim je upravljalo društveno preduzeće ,,Srbijaturist“.
Trg kralja Milana br. 13 − danas Galerija „Srbija“
U ovoj zgradi se nalazio drugi ugostiteljski objekat na centralnom trgu koji je ostao poznat po mnogobrojnim kulturno-umetničkim ali i političkim dešavanjima. Zgrada je podignuta krajem XIX veka, a njen prvi vlasnik bio je čuveni niški kafedžija i trgovac Mita I. Girić, pa je neko vreme bila poznata kao ,,Girićeva kafana“. Nešto kasnije, nažalost, nije zabeleženo kada, menja ime u ,,Velika kasina“. Postepeno postaje okupljalište umetničkog sveta i u njoj Kulturno-umetničko društvo „Abrašević“ beleži svoje prve predstave, organizuju se prve bioskopske projekcije, o čemu svedoči i tadašnja niška štampa, kao i književne večeri. Kasnije, u jeku izbora, ovde se održavaju debate i tribine političkih partija. U kafani je stalne koncerte priređivao i poznati niški ,,Bata lukin kvartet“. O kulturnim dešavanjima u Nišu izveštavala je i ,,Politika“ od 3. januara 1908, koja kaže: …Na samu Novu godinu priredila je konjička muzika koncerat, koji je bio obilno posećen kao što je to uvek slučaj sa koncertima ove muzike. Palo mi je samo u oči da ovde kad publika hoće da im se ponovi ne viče ,,fora“ ili ,,repete“ nego ,,parole“. Šta mu to znači ni dan dananji ne znam. Inače, ovi koncerti su isto toliko interesantni koliko i gestovi kapelnikovi i to oboje, bez sumnje, privlači otmeni deo niške publike u zagušljivu i mračnu salu ,,Kasine“…
Pred II svetski rat ostalo je zabeleženo da je kafanu držao izvesni Aleksa Marković, a objekat je radio i tokom rata. Godine 1959. ovde je otvorena prva samousluga u Nišu pod imenom ,,Srbija“, koja je radila sve do kraja 80-ih godina prošlog veka, kada je preuređena u izložbeni prostor Galerije savremene likovne umetnosti.
